Page 16 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

Konya Kayseri arasında çok daha faal bir yol üzerinde bulunan kervansarayların da aynı çeşit ticari
faaliyetleri ve netice olarak, bazı kasabaları meydana getirdiği kabul edilirse de maalesef kaynakların
yokluğu sarih bir şey söylemeğe manidir. Yalnız Sadettin Köpek (Zazatın) kervansarayı civarında bazı
köşklerin mevcudiyetini biliyoruz ki bu yukarıdaki tahminimizi teyit eden bir kayıttır.

Pek tabiidir ki; kervansarayların vücut bulması ile ticari faaliyetler arasında sıkı bir muvazilik göze
çarpar. II.Kılıçarslan zamanında siyasi gelişme ile birlikte ticari faaliyetler süratle inkişafa başlarken
bununla ahenkli olarak kervansarayların da inşa edildiği görülmektedir.

Sultanlara ait ilk kervansaray, II. Kılıçarslan tarafından Aksaray civarında yapılmıştır. Bu hadise bu
sultanın Aksaray şehrini kurarak burada büyük binalar, saraylar, medreseler inşa ettirmesi, oraya
Azerbaycan vesair yerlerden Müslüman halkı, gaziler, alimler, tüccarlar getirterek yerleştirmesiyle
alakalıdır. Bundan sonra aynı sebepler dolayısıyla kervansaray inşası süratle ilerler ve XIII. asrın ikinci
yarısına kadar devam eder.

Şehirlerarası yollarda inşa edilen kervansarayların çevrelerinde oluşan sosyo-ekonomik yapı ve buna
paralel olarak muhtemelen bir şehrin nüvesini meydana getirme fonksiyonuna nazaran, mevcut şehir
merkezlerinde yer alan hanların bir ticaret merkezi haline gelmiş olmaları ile beraber bir de çevrenin
mimari dokusuna yaptıkları şehir estetiğini yükseltme fonksiyonları vardır.

Bugün bile İstanbul, Bursa, Edirne, Kayseri, Sivas, Erzurum gibi şehirlerin merkezlerinde yer alan
hanlar şehirlerin sembol haline gelmiş binaları olmaya devam etmektedirler. Hanlar Türk şehir mi-
mari dokusunun en önemli elemanları olmuşlardır. Mesela, Sivas’ta Moğol istilasından önce yolculara
mahsus 24 han bulunduğu söylenir. 34

I.IX. Eğitim Fonksiyonu.
Bu naçizane çalışmayı yapışımızın gizli sebeplerinden birisi de kervansarayların Ortaçağ Türk-İslam
dünyasındaki eğitim ve öğretim fonksiyonunun açığa çıkarılması olmuştur.

Biz kervansarayların eğitim fonksiyonlarını aşağıdaki madde başlıkları ile ele alabiliriz.

a-Kervansaraylar Tarikat Merkezleridir:
Merkezi İslam coğrafyasının bilhassa ilim ve kültür merkezlerinde yer bulan Rebat, artık, bir şeyhin
yahud bir şeyhe mensub mezarın etrafında toplanmış dervişlerden mürekkeb bir zümrenin yaşadığı bir
yer yani bir zaviye, bir tekkedir.

İslam dünyasının en uç noktalarından olan İspanya’da, “Ribat kelimesi pek çok kullanılmış ve Râbita,
Râvita, Râbida gibi şekiller altında, yer isimlerinde günümüze kadar yaşamıştır. Berberiler memleketin-
de de tanınan Râbita kelimesi ‘’kendi mensupları ve müridleri ile beraber inzivaya çekilip yaşayan bir
velinin oturduğu yer’’ (zaviye, tekke) manasına geliyordu.”35 İran’da mühim bir ticaret merkezi olan
Kâzerun’da (MS.963) Kerrami ve Batıni teşkilatları örnek alınarak Kâzeruniye (İslahiye, Mürşidiye)
tarikatının daha şeyhinin sağlığında tesis edilmiş 65 ribatının olduğu ve ribat yerine “hânâkah” bazen
da “buk’a” tabiri kullanıldığı görülmektedir.36

18