Page 11 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

Kervansarayların hedef aldığı diğer gaye de, yolcuların kondukları veya geceledikleri yerlerde, her
türlü ihtiyaçlarını temin etmek idi. Gerçekten bu maksatla kervansaraylarda vücuda getirilen tesisler
dikkate şayandır. İçlerinde yatakhaneleri, aşhaneleri, erzak anbarları, ticari eşyayı koyacak depoları,
yolcuların hayvanlarını koyacak ahırları, samanlıkları, yolcuların namaz kılmaları için mescitleri, mis-
afirlerin yıkanması için hamamları, şadırvanları, hastaneleri ve hatta kayıtlardan çıkarabildiğimize
göre, eczaneleri, yolcuların ayakkabılarını tamir ve fakir yolculara yenisini yapmak için ayakkabıcıları,
hayvanları nallamak için nalbantlara varıncaya kadar her ihtiyacı karşılayacak teşkilat ve tesisleri ve
bütün bunları, bunlara dar gelir ve masrafları idare edecek divân (büro) ve memurları vardı”. 13 Bu
durum da göstermektedir ki; kervansaraylar son derece köklü bir hizmet geleneği olan kurumlardır.
Kervansaraylara bir diğer açıdan yaklaşan Fuad Köprülü’ye göre aslında;

“Büyük yollar üzerinde, bozkır veya dağ mıntıkalarındaki tehlikeli yerlerde yolcuları ve ker-
vanları barındıran ve koruyan ribatlar ise, sonradan “kervansaray, han, menzil” gibi isimlerle adlanan
hayır ve emniyet müesseselerinden başka bir şey değildi. İran ve Maverâünnehir sâhalarında kuru-
lan oldukça sağlam teşkilâtlı yerli devletler, muntazam ordulara müstahkem mevkilerde daimi mu-
hafaza kıt’alarına sahib olmakla beraber, zaman zaman herhangi bir ihtiyaç karşısında, ribatlarda,
hânakâhlarda toplanan bu gönüllü mücahidlerin yani, gazilerin yardımına müracaata mecbur kalıyor-
lardı. Maamamfih sonraları, meselâ Semerkand gibi artık hududlardan uzaklaşmış büyük merkezle-
rde, bu unvan altında yalnız idealist dervişler yahud İslâm ilimlerini öğrenmekle meşgul talebe değil,
her çeşit serseri ve karıştırıcı unsurlar da mevcud idi ki, çok def’a dahili karışıklıklara bile sebep
oluyorlardı”.14 Tabiî genel teamül böyle değildi. Kervansaraylarda sağduyulu, hak yolunun yolcusu
görünümündeki “süfilere, yatıp-kalkacak yerden başka, her gün yiyecek, içecek veriliyor, ayrıca elbise
ve para temin ediliyordu; ekseriya hankahın bir de hamamı bulunurdu. Hankahın, zikr’e ve namaz
kılmağa mahsus yeri var idi. Bu itibarla, bir dereceye kadar da, bir çeşit cami sayılırdı”. 15 Sâmâni
hükümdarı Ahmed B.İsmail devrinde (IX. yy). “Ordu efradına maaşlarını dağıtan teşkilatın âmiri,
bulunan Arız Abu’l Hasan Ali ordudaki eski ve tecrübeli bir askere her nedense kızarak; “artık ihtiyar-
ladığını, bundan sonra işe yaramayacağını, binaenaleyh bir Ribata çekilip oturması lazım geldiğini”
söylüyor. Demek oluyor ki o devirde Ribatlarda yalnız genç mücahidler değil, artık harblere iştir3ak
edemiyecek ihtiyar gaziler de vardı; ve bunlar buralara çekilerek şüphesiz, ibadet ve tâatle iştigal
ediyorlardı”.16 Şark İslam dünyası Suriye, Filistin, Mısır ve Hicâz coğrafyasında ise; “Gerek tarihi
kaynaklardan gerek kitâbelerden anlaşıldığına göre, ribat kelimesi bu sâhalarda ekseriyetle yolcuları,
kimsesizleri ve bilhassa hacıları barındıracak bir misafirhane, dervişlere mahsus tekke mânalarında
kullanılmakta ve sarih olarak hiçbir askeri mâhiyet göstermemektedir”.17 Hatta neredeyse tümüyle bir
sosyal dayanışma kurumu olarak faaliyet göstermektedir. Zira enteresandır; Sahavi dul kadınlara mah-
sus bir ribattan bahsetmektedir.18 Büyük ihtimalle bu dul kadınlar burada diğer dervişler gibi zikir ile
meşgul oluyorlardı. Umumiyetle İslâm memleketlerinde ve bilhassa Mısır’da ve Mağrib’de kadınlara
mahsus tekkeler bulunduğu düşünülürse, ribat ıstılahının burada da bir nevi tekke manasını ifade ettiği
anlaşılır.
Hatta bugün içinde anlamlı bir insan anlayışını sergilemesi bakımından ilginç olmalıdır. Kay-
naklar kervansarayda fakir bir hastanın ölmesi halinde tekfin masraflarının vakıf gelirinden karşıla-
nacağını beyan edilmektedir.19 Buradan da anlaşıyor ki; kervansaraylar ve benzeri kurumlar sayesinde
Türk-İslâm toplumunun fakir-zengin, erkek kadın bütün fertlerinin barınma, beslenme hatta tekfin
masrafları dahil bütün medeni gider ve ihtiyaçları günümüz tabiriyle sigorta altına alınmış bulunmak-
tadır.

13