Page 11 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

"FATİH SULTAN MEHMED ve MUTLAK VEKİLLERİ"

Prof. Dr. Abdulkadir ÖZCAN

Ağır yük, günah anlamlarındaki “vizr” kökünden türeyen vezir kelimesi, ıstılah olarak İran Sasani
hükümdarlarının yardımcısı için kullanılırdı. İslâm devletlerinde Abbasîlerden beri görülen kavramın daha
sonra Samanîler, Endülüs Emevîleri, Tolunoğulları, Fâtımîler gibi diğer Arap İslâm devletleri ile Karahan-
lılar, Gazneliler, Selçuklular, Hârizmşahlar, Eyyûbîler, Memlükler, İlhanlılar, Osmanlılar, Timurlular, Safe-
vîler gibi İslâm Türk devletlerinde de yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir.

Osmanlıların kuruluş yıllarında tek olan vezir sayısı, devletin genişleyip teşkilâtlanmasıyla artmış ve
birinci vezire veziriazam denilmiştir. İlk vezirlerin İslâm hukukunu bilen ulema kökenlilerden olduğu dikkat
çekmektedir. 1385–1453 yılları arasında ise vezirlik ağırlıklı olarak ilmiye kökenli Çandarlı ailesinin elinde
kalmış ve bu aileden beş veziriazam çıkmıştır.

Sultan Mehmed çıkarmış olduğu ünlü Kanunnâme-i Âl-i Osman adlı Kanunnamesinde veziriazam
için mealen, “bil ki öncelikli olarak vezirlerin ve beylerin başı veziriazamdır. Bütün işlerin vekîl-i mutlakıdır.
Oturmada, durmada ve mertebede veziriazam herkesten önce gelir” derken onun protokoldeki yerini kesin
olarak belirler. Biz de bu kısa yazımızda ona vekâleten devleti yöneten bu zevattan ve akıbetlerinden söz
edeceğiz.

Çandarlı Halil Paşa

Çandarlı Halil Paşa II. Murad’ın son veziriazamı olup, yaklaşık 15 yıl kadar bu görevde bulun-
muştur. II. Mehmed’in ilk saltanatında (1444–1446) ve ikinci cülûsunda (1451) baş vezirlik makamında
bulunan Halil Paşa 15 yıl kadar baş vezirlik yapmıştır. İlk iki yıllık saltanatında genç padişahı destekleyen
devşirme kökenli vezirlerle Halil Paşa arasındaki çekişmede Çandarlı galip gelmiş ve çocuk padişah Mani-
sa’ya gönderilmiş, Sultan Murad tekrar tahta oturmuştu. II. Mehmed’in 1451 yılındaki kesin cülûsundan son-
ra iki yıl kadar daha görevde bırakılan bu güçlü vezirin İstanbul’un fethinden sonra başına gelenler malum-
dur. Divan-ı Hümayun’a kendi destekçileri Şehabeddin ve Zağanos paşaları üye yapan II. Mehmed, Halil
Paşa’nın yeniçeri üzerindeki nüfuzunu kırmak için ocak düzeninde değişiklik yapmış, fethin ardından da bu
veziri idam ettirmiştir. Son iki yıllık sadrazamlık döneminde yeni bir Haçlı seferi tehdidine karşı tedbirli bir
siyaset izlemek isteyen ve İstanbul kuşatmasına muhalefet eden Çandarlı’ya karşı Zağanos Paşa ile ulemadan
Akşemseddin ve Molla Güranî’nin teşvikleriyle fetih gerçekleşmiş, bu da Halil Paşa’nın sonunun başlangıcı

11