Page 6 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

"DEVLET KURUCU ve KANUN KOYUCU OLARAK
FATİH SULTAN MEHMED"

Prof. Dr. Abdülkadir ÖZCAN

İslâm hukukunun kaynağı dörttür. Bunlardan Kur’an ve Hadis aslî, kıyas ve icma ise tali nitelik-
tedir. Ancak Arap ve Türk İslâm devletlerinde şer’î hukukun yanında örfî hukukun da uygulandığı
bilinen bir gerçektir. Muhammed Hamidullah gibi bazı İslâm âlimleri “örf”ü de İslâm hukukunun kay-
naklarından saymışlardır1 . Ancak daha ziyade devlet idaresi ile ilgili bu hukukun kuralları için “ka-
nun” kavramı kullanılmıştır. Kökeni Yunancaya, hatta İbranîceye uzanan bu kavram Arap devletleri
zamanında İslâmî literatüre girmiş, Osmanlılar tarafından da çokça kullanılmıştır.

İlk Türk siyasetnamelerinden olan Kutadgu Bilig’de Türk devlet anlayışı da ele alınır. Yusuf
Hashâcib bu eserinde devletin bekası için adaletin güvencesi olan kanunun vazgeçilmezliğini vurgular.
Yine ona göre hükümdarın mutlak otoritesini adalet sınırlar. Kurucu bir hükümdar da mutlaka töre
yani kanun koymalıdır. Eski Türklerde bu anlayış Oğuz Han’a kadar götürülebilir.

Eski İran Sasanî geleneğini yansıtan ünlü Selçuklu veziri Nizamülmülk de hükümdarın aslî
görevinin tebaasının refahı için adaleti sağlamak olduğunu belirtir2 .

Eski Türk-Moğol geleneğinde kanun yapma hep var olmuştur. Ünlü Cengiz Yasası ‘töre’nin
yasallaşmasından başka bir şey değildir. Moğol İmparatorluğu’nun hukuki ve askerî işlerini düzenley-
en bu kurallara Cengiz Han da ilavelerde bulunmuş ve yürürlüğe sokmuştur. Bu ünlü yasa daha sonra
İslâm dinini kabul eden Moğol devletlerinde ve bu arada Timurlular’da da uygulanmıştır3 . Timur’a
izafe edilen Tüzükât da aynı kategoriye dahil edilebilir 4.

İslâm dünyasını zor durumda bırakan Şiî ve Haçlı saldırıları karşısında güçlü devlete büyük
ihtiyaç vardı. Güçlü devleti ayakta tutan en önemli faktör ise kanunî kurallar idi. Bu kurallar sultanın
emirleri olarak çıkar ve yasa olarak anılırdı. Devlet düzeniyle ilgili kanun çıkarılmasını el-Mâverdî (ö.
1058) gibi fakihler de desteklemişler; “Şer`-i mübînin tatbîkini güvence altına alan bir otorite” olarak
nitelemişlerdir. Müslüman halkın bekası, düzeni ve şeriatın uygulanmasına dayalı bu anlayış Osmanlı

1 Muhammed Hamidullah, “İslâm Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Tedkik”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi (İstanbul 1954), I/1-4,

s. 63-67.

2 Siyasetname (trc. Nurettin Bayburtlugil), İstanbul 1981, s. 35-46.

3 Mustafa Kafalı, “Cengiz Han”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1993, VII, 369.

4 Tüzükât-ı Timur – Timur’un Günlüğü ve Başarı Prensipleri (haz. Taragay Bahadıroğlu, trc. Kutlukhan Şakirov – Adnan Aslan), İstanbul

2004. 6