Page 51 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

Diyarbekir Sancağı Yer Adları*

Prof. Dr. Yılmaz Kurt

Yer adlarının incelenmesini konu alan bilim dalına Toponimi (toponomy) adı verilir. Almanya ve İngiltere’de ye-
radları bilimi (toponimi) çalışmaları oldukça ileri durumdadır. Türkiye’de ise adbilim çalışmaları tarihçilerle dilciler ara-
sında kalmış üvey evlat gibidir. Osmanlı dönemi ile ilgili milyonlarca arşiv belgesine sahibiz. Bu arşiv belgelerinden Tapu
Tahrir Defterleri veya kısaca Tahrir Defterleri denilen seri, Fatih Sultan Mehmed döneminden III. Murad dönemi sonlarına
kadar adbilim ve sosyo-ekonomik tarih araştırmaları için birinci el kaynaklardır. Bu defterleri kullanarak ilk bilimsel ad-
bilim(onomastik) çalışmalarında metod arayışları Bahaeddin Yediyıldız ve Özkan İzgi tarafından yapılmıştır.

Biz bu tebliğde Ankara Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde bulunan 155 numaralı
Diyarbekir Livası Mufassal Tahrir Defteri’nde geçen yer adlarını değerlendireceğiz. 155 numaralı bu defter 1564 tarihinde
tutulmaya başlanmış ve 1568 yılında II. Selim zamanında tamamlanabilmiştir. Defter, Diyarbakır merkez dahil olmak
üzere 9 nahiyeyi kapsamaktadır. Diyarbakır ile Karacadağ arasındaki alanda Garbî-i Amid, Diyarbakır’ın doğusundaki
alanda Şarkî-i Amid, bunun da doğusunda Berazi, Göksu ve Savur nahiyeleri yer almaktadır. Salat, Pusiyan, Poçiyan ve
Zeylan nahiyeleri ise daha çok konar-göçer cemaatlerin yaşadıkları küçük nahiyelerdir. Buna göre XVI. yüzyıldaki Di-
yarbekir sancağının bugünkü il sınırlarından daha küçük bir alana yayıldığını söyleyebiliriz1.

1568 yılında Diyarbakır çevresinde bulunan 629 köyün 307’si Şarkî Amid’de, 161’i ise Garbî Amid’de bulunu-
yordu. Şarkî Amid’de hiç cemaat bulunmazken sancakta yaşayan 52 cemaatin 30’u en çok köy yerleşimine sahip Garbî
Amid’de bulunmaktaydı. Bu iki nahiye sancağın mezraalar açısından da belkemiğini teşkil ediyordu. Değerlendirmeye
aldığımız 240 mezraanın 127’si Şarkî Amid’de; 41’i Garbî Amid’de olmak üzere toplam 168 tanesi bu iki nahiye sınırları
içerisinde idi.

Ana kaynağımız olan 1568 tarihli Diyarbekir Mufassal Tahrir Defteri vergi toplamak amacıyla yapılmış ve bütün
vergi nüfusunun, mahalle-mahalle, köy-köy baba adlarıyla birlikte kaydedildiği defterlerdir. Dolayısıyla bu defterlerdeki
bilgilerden hareketle Hıristiyan, Yahudi, Müslüman nüfusun hangi mahallelerde, hangi köylerde yaşadığını tespit edebil-
mekteyiz. 1568’lerde tebaanın sınıflandırılması da milliyet esasına göre değil din esasına göre yapıldığından devlet için
bu kadarı yeterli olmaktaydı. Bu bakımdan elimizdeki bu arşiv belgelerindeki bilgilerin doğruluğu konusunda hiçbir şüphe
ve tartışma yoktur. İstanbul’dan gelen ilyazıcı (tahrir emini) köy veya mahalle halkını meydana toplayarak eli iş tutabilecek
bütün erkek nüfusu imam, kethüdâ gibi ileri gelenlerden başlamak üzere bu defterlere yazmıştır. Köyün adı yazıldıktan
sonra varsa diğer adı yazılmış, zeamet veya timar olduğu yazılmış ancak timar sahibi belirtilmemiştir. Müslim ve Gayrı-
müslimlerin birlikte yaşadığı köylerde ispençe sayısından Gayrımüslim nüfusu tam olarak tespit edebilmekteyiz. Konumuz
açısından önemli olan, bu defterlerin mahallinde bizzat tutulmuş olmaları dolayısıyla, köyün nerede (der nezd-i…) olduğu,

* Yılmaz Kurt, “Diyarbakır Sancağı Yer Adları”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, II, Editörler: Bahaeddin Yedi-
yıldız- Kerstin Tomenendal, Ankara 2008, Diyarbakır Valiliği ve Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., s. 405- 418.
1 1568 yılında Amid sancağı’nda yaşayan toplam nüfus 34. 100 vergi nüfusu idi. Bu nüfusun 7.874’ü (% 23) gayrimüslim,
26.284’ü ise (% 77) Müslim idi. Şehir merkezinde yaşayan 6.572 nefer vergi nüfusunun ise 2.284’ü (% 34,7) Müslüman,
4.268’i (% 68,9) ise gayrimüslimdi.

49