Page 33 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

OSMANLI TOPRAK YÖNETİMİ*

Prof. Dr. Yılmaz KURT

Osmanlı toprak sistemi kaynağını İslam hukukundan almakla birlikte, Selçuklu ıktâ’ sisteminden
de etkilenmiştir. Bizans toprak yönetiminin (practika) en azından belirli bölgelerde Osmanlı toprak yöneti-
mini etkilediğini, bunun yanında Bizans practikasının da XIV. yüzyıldan başlayarak Osmanlı toprak siste-
minden etkilendiğini1 kabul etmek gerekir. Aslında üç ayrı kıtada bulunan geniş Osmanlı topraklarında tek
tip bir uygulamanın 620 yıl sürdüğünü düşünmek de imkânsızdır. Osmanlının genel egemenlik politikası
çerçevesi içerisinde ele geçirdiği topraklarda çok farklı uygulamalar gerçekleştiği bilinmektedir. Öyleyse
biz burada öncelikle İslâm fıkhında toprakla ilgili hükümleri kısaca gözden geçirmeli ve Emevî ve Abbasî
yönetimlerinde bunun ne şekilde uygulandığını araştırmalıyız.

İlk İslâm fetihlerinin başlangıcında elde edilen topraklar askerlerin mülkü kabul edilmişti. Bu durum
askerleri askerlikten uzaklaştırmış ve devletin gelir kaynaklarını azaltmıştı. Bunun için Hz. Ömer zamanında
fethedilen arazi eski sahiplerinin elinde bırakılarak bunlardan alınan vergiler hazineye aktarıldı ve askerin
maaşları buradan verilmeye başlanıldı2. Bu arada fetih sırasında sahipsiz kalan toprakların tasarrufu bu top-
raklara ait vergileri devlete vermek şartıyla kişilere havale edildi ve böylece İslam’da ilk “ıktâ” uygulaması
Hz. Ömer zamanında başlamış oldu. İslam’ın ilk zamanlarındaki bu “ıktâ” bir tür “temlik” hüviyetinde idi.
İmam Ebu Yusuf’un verdiği bilgilere bakılacak olursa devlet, kendisine bir toprak “ıktâ” olunan kişinin elin-
den veya çocuklarından bu toprakları geri alamıyordu3.

Abbasiler zamanında orduya çok sayıda ücretli Türk askeri girdi. Türklerin orduda ve devlet yöne-
timinde güçleri artınca ordu ihtiyaçları hazineden karşılanmak yerine doğrudan doğruya arazi gelirlerinden
tahsis edilmeye başlandı. Böylece birçok yerlerde toprağın kiracısı ve vergi toplayıcısı hükmüne giren ku-
mandanlar askerlerinin ve kendilerinin masraflarını bu toprak gelirlerinden ödemeye başladılar. “Iktâ” uy-
gulaması bazı küçük değişikliklerle Selçuklularda da aynen uygulandı.

İslâm orduları tarafından ele geçirilen topraklar, toprağın menşeine göre iki grupta incelenmekte-
dir.

1. Öşrî Topraklar

İslâm fethi sırasında sahipleri Müslüman olan veya fetih sırasında İslâm dinini kabul eden kişilere
ait topraklara öşrî topraklar denilmektedir. Bu tür toprak sahipleri ellerinde bulunan topraklar için bir toprak
vergisi ödememekte sadece ürettikleri üründen belirli bir miktarı “öşür” olarak devlete veya devlet adına
görevli olan kişi veya kuruma ödemekteydiler.

* Yılmaz Kurt, “Osmanlı Toprak Yönetimi”, Osmanlı, C. 3, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, Yeni Türkiye Yayınları, s.
59-73.
1 Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul 1981, s.153, 220; Kemal Çiçek, “Os-
manlılardan Önce Akdeniz Dünyasında Yapılan Tahrirler Hakkında Bazı Gözlemler, OTAM, 6 (1995), s. 86.
2 Osman Turan, “Iktâ”, İA, c.5/ II, İstanbul 1968, s. 950.
3 O. Turan, “Iktâ”, s. 950.

31