Page 55 - Tarih Çevresi Dergisi
P. 55
tarih çevresi
b- Özel Gazeteler:
Özel gazeteler yönetim tarihi araştırmacıları açısından Takvim-i Vekayi kadar önemli olmamakla
birlikte, Osmanlı kamuoyu ve aydınlarının İmparatorluğu ilgilendiren her konuda olduğu gibi yöne-
time ait her tür görüş ve değerlendirmelerini de kapsamaktadır. Bu yönleriyle de araştırmacı için
önemli kaynaklar olma özelliğini taşırlar. Burada ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı basınının ayrıntılı
bir dökümünü vermek biraz da konumuzun sınırlarını aşacağından önemli gördüğümüz gazeteleri ve
yayınlandığı yılları vermekle yetineceğiz.
Tanzimat Dönemi’nde çıkarılan ilk gazete, William Churchill tarafından çıkarılan Ceride-i Ha-
vadis’in. 1840-1864 yılları arasında yayınlanan yarı resmi bir gazetedir. Tercüman-ı Ahvâl (1860-1866)
gazetesi, Agâh Efendi tarafından çıkarılmıştır. Tasvir-i Efkâr (1862-1870) ünlü gazeteci ve edebiyatçı
Şinasi Efendi’nin çıkardığı bir gazetedir. Tanzimat Dönemi’nde çıkan diğer gazeteler Yeni Osmanlılar
Cemiyeti’nin çıkardıkları yönetime muhalefet eden Muhbir (1867-1869 Londra), Basiret (1869-1878
İstanbul), Ulûm (1869 Paris), Hürriyet (1868-1870 Londra), ve İnkılâb (1870-1871, Cenevre), İbret
(1870-1873) gazeteleridir.
I. Meşrutiyet Döneminde ise (1876-1908) Sabah Gazetesi (1875-1922), Ahmet Mithat Efendi
tarafından çıkarılan Tercüman-ı Hakikat (1878-1920) ve Ahmet Cevdet Efendi tarafından çıkarılan
İkdam Gazetesi (1894-1926)’dir. II. Meşrutiyet Dönemi ise basın özgürlüğünün ilânının da etkisiyle
çok sayıda günlük gazetenin çıktı ı bir dönem olmuştur. Ondokuzuncu yüzyılda çıkan özel gazeteler
daha çok Osmanlı aydınlarının memleketin yönetimi hakkındaki polemik ve eleştirileri ile yönetimde
yapılmasını istedikleri yenilikler ve düşünce tarihimiz bakımından önemlidirler.43
c- Salnameler (istatistikler): Salnâme bir yıl içerisinde olan olayları topluca göstermek amacıyla
düzenlenmiş eserlere denilmektedir. Yalnızca bize özgü olmayıp Fransa, İngiltere gibi diğer birçok
Avrupa ülkelerinde de Osmanlı Devleti’nden önce yayınlanmıştır (Fr. = Annuaire, İng.=Yearbook,
Alm.=Almanac). 1763’te Almanya’da yayınlanan Almanach de Gotha’ları Mustafa Reşid Paşa
görmüş, Osmanlı İmparatorluğu’nda da yapılmasını istemiştir. İlk salnâme 1847 yılında çıkarılmıştır.
1847-1922 tarihleri arasındaki 75 senelik dönemde yayınlanmış salnameler çok ünlüdür. Bu dönem
salnameleri Osmanlı yönetim örgütü, kurumlan, biyografileri, bilimsel, ekonomik, askeri ve kültürel
alanlarda önemli bilgiler içermektedirler. Salnamelerin en eskisi ve en düzenli olarak yayınlananı dev-
let salnameleri de denilen Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’lerdir. İlk devlet salnamesi Mustafa
Reşid Paşa’nm isteği ile (Abdullah Efendi-zâde ile Ahmet Cevdet Paşa’mn yardımları ile) Ahmet
Vefik Paşa tarafından hazırlanmıştır. 1847 (1263 H.)’de Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adıyla
yayınlanmıştır. Başlangıçta küçük hacimde ve yüz sayfa olarak yayınlanan bu yıllıklar, giderek gerek
sayfa , gerekse boy bakımından gelişerek ince puntolorla bin sayfayı aşmışlardır. 1847-1880 yıllarında
çıkarılan 1. ve 35. defalar taşbaskısı (litografya) ile yayınlanmış, daha sonrakiler ise matbaa harfleriyle
basılmışlardır. Devlet yıllıkları Cumhuriyet’den sonra da yayınlanmıştır.
Devlet Salnâmelerinin yararları görüldükten sonra vilâyet ve nezâret salnâmeleri çıkarılmaya
başlanmıştır. İlk Osmanlı vilâyet salnâmesi 1866 yılında yayınlanan Bosna Salnâmesi, sonuncusu ise
1918 yılında yayınlanan Müstakil Bolu Sancağı Salnâmesi’dir. Vilâyet salnâmeleri, ilgili vilâyetin
55
