Page 58 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

3- Hukuk ve İdare Metinleri

Osmanlı İmparatorluğu özellikle Tanzimat’ın 1839’da ilânından sonra devlet yönetimini merkezi bir
yapıya kavuşturabilmek amacıyla tepeden tırnağa yeni-lenmiştir. Bu durum ise hiç kuşkusuz, bu döne-
min aynı zamanda bir yasalar ve yönetmelikler, yani yoğun bir mevzuatın hazırlandığı dönem olmuş-
tur. Sayıları belki de binleri aşan kanun, nizamname ve dahili nizamname (iç tüzük) çıkarıl¬mış ya da
çıkarılanlar yeni baştan kaleme alınmış veya tadil edilmiş, değiştirilmiş¬lerdir. Bütün bu mevzuatın
hangi yayınlarda ve nasıl bulunabileceği de yönetim tarihçisini, araştırmacıyı yakından ilgilendiren bir
konudur. Araştırmanın daha önceki bölümlerinde sözü edilen irâdeler, Meclis-i Tanzimat Defterleri ve
özellikle Takvim-i Vekayi bu mevzuatın bulunabileceği kaynaklardır.

Bunların dışındaki hukuk ve idare metinleri, yani kanun derleme eserlerinin en önemlisi, yayını
bugün de sürmekte olan Düstûridur. Düstûr’dan önce Başbakanlık Arşivi’nde matbu olarak bulu-
nan Gülhâne Hatt-ı Hümâyûnu ve Onu Takiben Neşrolunan Nizâmnâme ve Talimatnameler, (BOA,
Divân-ı Hümâyûn Tasnifi, no. 82) isimli eserin varlığı bilinmektedir. Düstûr, Meclis-i Vâlâ-yı Ah-
kâm-ı Adliye’nin bir yayınıdır. Tanzimat’tan sonra çıkarılan her türlü kanun ve nizamnamenin yayın-
landığı bu eser üç tertib halinde çıkarılmıştır. Ancak, Düstûr’un birinci tertibinden önce 1867 (1279) ve
1865(1282) yıllarında basılmış bulunan iki baskısı daha bulunmakta olup, bilinen 1. Tertib Düstûr’dan
farklı bazı metinler bunlarda bulunabilir (Bu Düstûr’ların künyeleri için bkz. araştırmalar bölümü). 1.
Tertib Düstûr 1839-1908 yılları arasında çıkarılan mevzuatı kapsar. 2. Tertib Düstûr 1908-1922 yılları
arasındaki mevzuatı, 3. Tertib Düstûr ise 1920 yılından itibaren T.C. dönemi kanun ve mevzuatını
içermektedir.

Bunların yanısıra, tüm bu kanunların dizini olarak Sicill-i Kavanîni isimli bir eser yayınlanmıştır.
Yine kanunlarımızın toplu bir dizini Ahmed Ziya Bey (İzmir Ticaret Mahkemesi Reisi) tarafından
1924 yılında İzmir’de Rehber adıyla yayınlanmış daha sonra bu eser Danıştay tarafından yeni harflerle
Tanzimattan Cumhuriyete Yasalarımız Dizini 1839-1923, adıyla yayınlanmıştır (Ankara, 1990). Bun-
ların yanısıra, anayasalarımızın toplu olarak bir arada bulunabileceği bir eser olarak Şeref Gözübüyük
ve Suna Kili’nin birlikte yayınladıkları Türk Anayasa Metinleri 1839-1980, isimli eseri temel ka-
nunlarımızı bulabileceğimiz bir kaynak olarak göze çarpar. Öte yandan, I. Meşrutiyet Meclisi’nin
görüşme tutanakları da Hakkı Tarık Us tarafından Meclis-i Meb’ûsan’ın Zabıt Ceridesi 1293=1877
İstanbul’da, 1939 yılında iki cilt hâlinde yayınlanmıştır. II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi meclis-
lerinin görüşmelerinin tutanakları da TBMM Başkanlığı tarafından yayınlanmaktadır.

Türkçe kaynakların yanısıra hukuk ve idare metinlerimiz başta Fransızca olmak üzere diğer
yabancı dillerde de yayınlanmıştır. Bu yayınlardan en kapsamlısı Gregoire Aristarchi Bey tarafın-
dan Legislation Ottomane-Recuil des Lois, Reglements, Ordonnances, Traites, Capitulations et
Autres Documents Officiels de L’Empire Ottoman isimli İstanbul’da yedi cilt olarak yayınla-
nan eseridir. Birinci ciltte şahsın hukuku, ikinci ciltte Osmanlı kamu hukuku, üçüncü cilt idare
hukuku, dördüncü cilt dış antlaşmalar, beşinci, cilt 1874-1878 yıllarında çıkan kanun ve kararnam-
eler, altıncı ve yedinci ciltler ise Osmanlı medeni hukuku olan Mecelle’ye yer vermektedir. Yine
Fransızca olarak George Young tarafından yayınlanan yedi ciltlik Corps de Droit Ottoman isim-
li eser de kanun ve mevzuatımızı kapsamaktadır. (Tam künyesi için araştırmalar kısmına bkz.).

58