Page 50 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

kataloğun bir de fihristi bulunmaktadır. Bu tasnifteki belgeler I. Mahmud’dan (1730-1754), II. Mah-
mud (1808-1839)’a kadar olan 112 senelik dönemi kapsamakla birlikte, daha çok III. Selim (1789-
1807) ve II. Mahmud döneminin sonuna 1839’a kadar olan belgeleri kapsamaktadır.

b) Ali Em iri Tasnifi: Bu tasnif padişahların saltanat dönemlerine göre
kronolojik olarak sıralanmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Abdülmecid (1839-1861)’e kadar
olan zamanın belgelerini kapsar. Siyasi, askeri, idari, tımar ve zeamet tevcihleri, Divan-ı Hümâyûn’a
ait belgeler ile dış ilişkilere dair olan belgeleri içerir. 181.239 adet belge bulunan bu tasnif, yönetim
tarihimiz bakımından kayda değer belgeleri kapsamaktadır.

c) İbnülemin Tasnifi: Tarihçi İbnülemin Mahmud Kema/nal başkanlığında bir heyet tarafından
konulara göre hazırlanan bir tasniftir. 23 ana konuda 29 cilt olarak meydana getirilen bu tasnif 1290-
1873 yılları arasındaki belgeleri içermektedir. Yönetim tarihi ile ilgili başlıca bölümleri arasında adli-
ye (916 belge), muharrerât-ı hususiye (113 belge), saray mesâlihi (3311 belge), hatt-ı hümâyûn (329
belge), maliye (12250 belge), tevcihat I (2701 belge), tevcihat II (18034 belge), tımar ve zeamet (1217
belge), vakıf (7903 belge) gibi konulardaki bölümleri saylılabilir.

d) Muallim Cevdet Tasnifi: Konu esas alınmak suretiyle hazırlanmıştır. 216.572 adet belgeden
oluşan bu tasnifin 34 cilt olarak hazırlanan katalogu kronolojik değildir. Yerel yönetimler, eyalet yöne-
timi, vakıflar ve iç güvenlik (zaptiye)’e ilişkin bölümleri yönetim tarihimiz bakımından önemlidir.

e) İrâde Tasnifi: XIX. yüzyıl Osmanlı yönetim tarihi bakımından en önemli belge grubu irâdel-
erdir. Bilindiği üzere, II. Mahmud zamanında 1832 yılından itibaren padişahların emir ve buyrukları
irâdeler yoluyla bildirilmeye başlanmıştır.40 Osmanlı İmparatorluğu parlamenter sisteme geçmeden
önce bu irâdeler "hükm-i hümâyûn" (= ordonnance Impériale) olarak kanun değerinde oldukları gibi
hukukî değere sahip, güvenilirlikleri yüksek tarihsel arşiv belgesidirler.41 İrâdeler konuları itibariyle
beş ana gruba ayrılmışlardır. Bunlar sırasıyla şöyledir:

1- 1255-1309 Yılı İrâdeleri
2- 1310-1334 Yılı İradeleri
3- Dosya Usulü İrâdeler
4- Eyalet-i Mümtaze İrâdeleri
5- Mesail-i Mühimme İrâdeleri

Birinci grup 1255-1309(1839-1891) yılları arasındaki 52 yıllık Tanzimat Dönemi yeniliklerinin
yapıldığı ve Osmanlı idare teşkilâtının da bu çeçevede yenilendiği bu zaman dilimi içerisinde çıkan
irâdeler, yönetim tarihimizin hemen her konusu ile ilgili son derece değerli belgeler içermektedir.
İrâdeler kendi aralarında Dahiliye, Hariciye ve Meclis-i Vâlâ olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Bun-
lara daha sonra Meclis-i Mahsus, -Şûrâ-yı Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliye kısımları eklenmiştir.
Özellikle Dahiliye, Meclis-i Vâlâ, Meclis-i Mahsus İradeleri ülke yönetiminde yapılan yenilikleri
konu edinen belgeler bakımından oldukça zengin olup sayıları 155. 304’ü bulmaktadır.

50