Page 57 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

bitki ve hayvan kaynakları, nehirler, yolları, tren ve telgraf, sanayi, ticaret gemileri, limanlar, ticaret
şirketleri, madeni paralar, ölçüler, bankalar ve gümrük gibi önemli konularda bilgileri vermektedir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılının yönetim örgütünün, bilimsel, ekonomik, siyasal, askeri ve
kültürel alanlardaki faaliyetlerinin bir aynası olan ve bu konularda çok zengin bilgiler kapsayan devlet,
devlet kuruluşları, vilâyet ve özel salnameler, yönetim tarihi araştırmalarında gözden uzak tutulma-
ması gereken başvurma eserleridir. Bu yıllıkların tam bir kataloğu yayınlanmış bulunmaktadır. 44 45

2- Vak’anüvis Tarihleri

Ondokuzuncu yüzyıl yönetim tarihi araştırmaları bakımından önemli bir diğer kaynak türü de
vak’anüvis tarihleridir. Bilindiği gibi, vak’anüvis Osmanlı merkez teşkilâtında resmî olarak görev-
lendirilen devlet tarihçisidir. Bu yönüyle kaleme aldıkları eserler tarih araştırmaları bakımından göz
önünde bulundurulmaları gerekli kaynaklardır. Özellikle ondokuzuncu yüzyıl vak’anüvisleri Ahmed
Cevdet Paşa, Lütfi Efendi ve Abdurrahman Şeref Efendi
gibi devlet bürokrasisi içerisinde önemli görevler almış kişiler olduklarından, ayrıca dikkate değer
özellikte eserler vermişlerdir. Ondokuzuncu yüzyıl için söz konusu edebileceğimiz ilk vak’anüvis
Mütercim Asım’dır. Asım Tarihi isimli iki ciltten oluşan eseri 1789-1808 yılları arasındaki olayları
ele alır. Vak’anüvis Şanizâde Mehmed Ataullah Efendi ise üç ciltten oluşan Tarih-i Şanizâde isimli
eserinde 1808-1820 yılları arasındaki dönemi ele almıştır. Takvim-i Vekayi gazetesi başyazarlığı da
yapmış olan Vak’anüvis Mehmed Esad Efendi iki ciltlik Esad Tarihi’nde 1821-1825 yılları arasını
ele almıştır. Esad Efendi’nin Yeniçeri Ocağı’nm kaldırılışını anlatan Üss-i Zafer isimli bir eseri ile
Osmanlı İmparatorluğu’nda uygulanan resmi protokolü anlatan Teşrîfat-ı Kadîme isimli Osmanlı
bürokrasisi tarihi bakımından önemli bir eseri daha vardır.

Tarih-i Cevdet (Tarih-i Vekayi-i Devlet-i Aliyye) adlı eseriyle tanınan Ahmed Cevdet Paşa
gerek 12 ciltlik bu ünlü eseri, gerekse sadrazamlığa kadar uzanan bürokratik kariyeriyle Osmanlı
vak’anüvisleri arasında en değerlisi sayılabilir. Tarih-i Cevdet’de 1774 Kaynarca Antlaşmasın-
dan 826 Yeniçeri Ocağı’nm kaldırılışına kadar olan olayları ele almıştır. Ahmed Cevdet Paşa’nın
vak’anüvisliği sırasında tuttuğu notlardan oluşan Tezakir-i Cevdet isimli eseri Tanzimat Dönemi
tarihi bakımından son derece önemlidir. Ayrıca Tezakir’deki bilgilerin özetlenmesinden oluşan ve II.
Abdülhamid’e sunduğu Maruzat adlı bir başka eseri daha bulunmaktadır. Cevdet Paşa hem konuları
ele alışı ve değerlendirmeleri ve hem de çoğu olayın içinde bulunması veya bizzat yapıcısı olması
dolayısıyla tarihçi olarak ayrı bir yer ve öneme sahiptir.

Cevdet Paşa’dan sonra vak’anüvisliğe atanan Ahmed Lütfi Efendi’nin Tarih-i Lütfi isimli eseri
15 ciltten oluşur. 1825-1867 yılları arasındaki olayları ele alan tarihi Takvim-i Vekayi gazetesini kay-
nak olarak ele almış gibidir. Bununla birlikte, özellikle yönetime ve reformlara ilişkin pekçok bilgiye
kolaylıkla ulaşılabilir. Osmanlı imparatorluğu’nun son vak’anüvisi Abdurrahman Şeref Efendi’nin
bir kroniği bulunmamakla birlikte, Tarih Musahabeleri adıyla yayınlanan makaleleri özellikle Tan-
zimat Dönemi Osmanlı yönetimi ve yöneticileri açısından değerli bilgi ve yorumları kapsamaktadır.

* (Sözü edilen yazı türü Arap harflerinin ayn yazılması esasına dayalı olup Enver Paşa tarafından ortaya atılmıştır.).

57