Page 85 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

diğerlerinden farklı kılan görsel malzemeleri eklemesi ve seyyahların Amasya hakkındaki ayırt edici
ifadeleri eserin bölümlendirmesinde kullanmasıdır.39 Seyahatnameler en çok yardımcı kaynak olarak
kullanımları ile ön plana çıkmaktadırlar. Şüphesiz bu eğilimin ortaya çıkmasında 1980’lerden itibar-
en gelişme gösteren sosyo-ekonomik tarih yazımı önemli bir unsurdur. Bu dönemden itibaren içinde
mahalli tarih çalışmalarının da olduğu Osmanlı sosyo-ekonomik tarihine yönelik çalışmalar hız kazan-
maya başladı. Ancak bu çalışmalar içinde de seyahatnameler zenginlikleri hemen keşfedilen kaynak-
lar olmadı. Bilindiği gibi, yerel tarihin kaynakları olarak mevcut çalışmaların temel aldığı kaynaklar
içinde öncelikle Osmanlı arşiv kaynakları, Şer’iyye Sicilleri, Vakıf ve Hurufat Defterleri, XIX. yüzyıl
için salname ve gazeteler ve yeni yeni kullanılmaya başlanan konsolosluk arşivlerinin40 yanında seya-
hatnameler de önemli bir boşluğu doldurmaktadır.41 Seyahatnamelerde Osmanlı sosyo-kültürel hayatı
üzerine gerekli ve ayrıntılı bilgiler yer almaktadır.42

Seyyahlar özellikle Osmanlı toplumunun gündelik yaşamı ve gelenekleri, bayram veya selamlık
alayı gibi törenler, hamamlar, meslek gurupları, giyim tarzları, mesire yerleri, kahvehaneler, semtler,
sokaklar, pazar, mahalleler, şehirdeki önemli dini ve ticari yapılar gibi şehir hayatı ve abideleri gibi
genel konular üzerinde durmuşlar ve bunun yanında seyahatnamelerini resim, harita ve gravürlerle
süslemişlerdir. Şüphesiz seyahatnamelerin bu yeni tarih yazımı eğiliminde en çok kullanıldıkları alan
da mahalli tarih yazımı oldu. Seyahatnamelerin hangi alanlardaki boşluğu doldurduğuna dair daha
ayrıntılı bakıldığında ise Madran’ın tasnifi ile bu eserlerin içerdikleri yazılı ve çizili bilgiler açısından
önem kazandıkları görülür. Yazılı bilgiler başlığı altında Anadolu’nun tarihi coğrafyası, antik isimler
ve kitabeler; Osmanlı ordusunun durumu gibi askeri içerikli bilgiler; Osmanlı toplumundaki dini gru-
plar, Anadolu’nun fiziksel coğrafyasını oluşturmak amacıyla yol güzergâhları ve yüzey şekilleri; akar-
su ve maden gibi doğal zenginlikler, belli bir yörenin iklim koşulları, kırsal yerleşmeler ve kır hayatı
gibi konular başta gelmektedir. Çizili bilgiler başlığı altında da seyahatname yazarının izlediği yolu
gösteren veya bölgelere mahsus haritalar; kentin tümü, bir bölümünü bir sokağını veya cami kilise ve
bunun gibi tek tek mimari yapıları gösteren gravür ve resimler, mimari çizimler ve 19. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren de fotoğraflar yer almaktadır.43

Elbette seyahatnamelerin bu alanlarda kaynaklık ettiği bu çalışmaları burada tek tek değer-
lendirmek bu çalışmanın sınırlarını aşacaktır. Ancak genel olarak bakıldığında mahalli tarih çalışma-
larında seyahatnamelerden şehirlerin fiziki yapılarına ilişkin olarak yüzey şekilleri, kentin simgesi
niteliğindeki özel oluşumlar gibi topoğrafik tanımlar, şehrin yerleşim alanı ve görünümü, iklim ve
bitki örtüsü, sosyal hayatın merkezi olarak çarşı, pazar ve meydanlar, şehrin kalesi ve limanı, soka-
klar, mahalleler ve konut tipleri, şehrin ulaşım ağı, dini, askeri, sosyal ve ticari amaçlı yapılar hak-
kında bilgilere ulaşmamız mümkündür. Şehrin sosyal yapısı hakkında ise yine bu kaynaklarda;
şehrin tarihi geçmişi, nüfusu, şehirdeki yerleşimin etnik ve dini dağılımı, şehirde günlük yaşam-
dan kesitler, şehrin idarecileri, şehri etkileyen siyasi ve askeri gelişmeler, veba ve kolera gibi sal-
gınlar, depremler, yangınlar ve tahribatları hakkında zengin bir içeriğin olduğu görülmektedir.44

Son grupta yer alan çalışmalara bakıldığında ise burada yine örnek çalışmalardan hareket ederek
bazı tespitler yapmak mümkündür. Yukarıda da gördüğümüz gibi bu alanda seyahatnameler büyük
oranda yüksek lisans ve doktora çalışmalarına konu teşkil etmektedir. Burada belirli bir kronolojik
dönem içinde incelemeye tabi olunan alan bir bölge, birkaç şehir, şehir veya çevresi, belirli bir ticaret

85