Page 89 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

konulardan bazılarıdır.

Sonuç

Her yazın türünde olduğu gibi seyahatnamenin de sosyal bilimlerde kaynak olarak kullanımı ile il-
gili sorunlar bulunmaktadır. İçerik açısından bakıldığında seyahatnameler tarihten, mimariye ve edebi-
yatta kadar geniş bir alanda kaynaklık eden eserlerdir. Ancak bunların kullanımında dikkat edilmesi
gereken noktalar bulunmaktadır. Eyice’nin tabiriyle seyahatnamelerin özellikle mahalli çalışmalar
açısından bakıldığında bazılarının “hiçbir işe yaramayacak gevezelikler” ile dolu olduğu görülebilir.
Hatta bazen seyyah zaman ve mekândan kopmuş bir biçimde kendi iç dünyasını anlatır veya gö-
zleme dayalı herhangi bir bilgi vermez. Ancak seyyahın verdiği tüm bilgilerin de onun gözlemlerine
dayandığını da söylemek yanlıştır. Seyyah çoğu kez kendisinden önce yazılanların etkisindedir ve
bu durum çoğu kez seyahatnamelerin birbiri ile mukayese edilmesi durumunda tespit edilebilir. Bu
bakımdan diğer kaynaklar ile mukayese edilmeleri bir yana seyahatnamelerin verdikleri bilgilerin ken-
di içinde bir mukayeseye tabi tutulmaları araştırmacılar açısından daha doğru bir yaklaşım olacaktır.
Elbette bu yapıldıktan sonra ikinci olarak gerekli olan bu mukayeseli bilgilerin diğer kaynaklar ile
de desteklenmesidir. Bu şekilde tarih yazımı için en önemli kriterlerden biri olan çok kaynaklılık da
sağlanmış olabilir.

Seyahatnamenin içeriğini belirleyen en önemli unsurun bizzat seyyahın kendisi, mesleği ve döne-
min şartları olduğu gerçeğinden hareket edersek bunların eserlerinden istifade eden araştırmacının
da bu unsurları göz önünde bulundurması bir zorunluluk olur. Bireysel bir faaliyet olan seyahatname
yazmada, seyyahlar gördüklerini yazarlar ve onların algılamaları, geldikleri kültürel ortam, okudukları
materyaller ve kendi tecrübeleri tarafından şekillendirilir. Seyyahın toplumsal kökeni, eğitim düzeyi ve
önyargıları izlenimlerini etkilediğinden seyahatnameden önce seyyahı bilmek elzemdir. Bu bakımdan
seyahatnameleri kaynak olarak incelerken öncelikli olarak hangi amaçla yazıldıklarına dair eleştirel
bir bakış açısı ile değerlendirmek gerekir. Öyle ki seyahatnamelerdeki yanlı veya gerçekçi görüşler
dönemin söylemlerine, Avrupa devletleriyle Osmanlı arasındaki politik ve sosyal ilişkilere göre kıs-
men değişkendir ve ancak bu kaynakların tarafsız olanları ya da iyi bir eleştiri süzgecinden geçenleri
bilimsel bir araştırmaya kaynaklık edebilir.

Seyahatnameye yönelik eleştirel bir yaklaşımı gerektiren hususlardan biri de seyyahın verdikleri
bilgilerin kaynağıdır. Gezdiği yerdeki insanlar ile sadece aracılar vasıtası ile iletişim kuran seyyah
çoğu kez bilgi kaynakları açısından sınırlı imkânlara sahiptir. Çoğunlukla seyyahlar geldikleri bölgen-
in dilini bilmemekte ve kendilerine gayrimüslim rehberler tutarak incelemelerini yapmaktadırlar. Bu
da şüphesiz seyyahların topluma tam olarak nüfuz etmelerinin önünde bir engeldi. Bu da ister istemez
anlatıların çoğunlukla gayrimüslimler için daha zengin olmasına yol açmaktadır. Seyahatnamelerin
verdiği bilgiler seyyahların birkaç gün içinde gördükleri ve daha önce yaptıkları bir ön okumanın
karışımı niteliğindedir.64 Son söz olarak Türkiye’de sosyal-ekonomik tarih çalışmalarında görülen
artışla beraber seyahatnamelerin daha da önemli kaynaklar haline geldiği görülmektedir. Seyahatnam-
eler tarih, arkeoloji ve sanat tarihi gibi pek çok disiplin için önemli bilgileri ihtiva eden eserlerdir.
Ülkemizde son yıllarda özellikle mahalli tarih çalışmalarında yardımcı kaynak olarak seyahatnameler
daha da öne çıktığı gibi popüler nitelikte seyahatname temalı çalışmalarda da bir artış eğilimi oluşmuş

89