Page 88 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

değerlendirmeler de yapılmakta ve salgın hastalıklar hakkında bilgi verilmektedir. Yukarıda da ifade
edildiği gibi seyyahların gezdikleri yerlerin farklılıklarını bulabilecekleri yerler başlıca şehirler ve şe-
hirlerdeki sosyal hayatın izlenebileceği çarşı ve pazar gibi mekânlardı. Buralarda yapılan gözlemlerde
çoğu kez seyyah kendi ülkesi ile mukayese yaparak Doğu’nun farklılığını, diğer bir ifade ile geriliğini
sık sık vurgular. Hatta şehirlerde mekânsal analizler de yaparak Batı ve Doğu’ya ait unsurları bul-
maya çalışır.54 Bu bakımdan seyyahların çarşı, pazar ve meydanlar hakkındaki yorumları onun zihin
dünyasına da ışık tutmaktadır. Fiziki tanımlamalarda sık sık karşılaştığımız şehrin en önemli yapısı
diyebileceğimiz kale gibi yapılar şüphesiz en çok dikkat çeken unsurlardır. Kalenin yapısı, içindeki
veya varoşlarındaki yerleşim dokusu ve bunun cemaatlere göre dağılımı, liman şehri ise başlıca limanı
veya iç kısımlarda yer alan bir şehir ise bu yeri diğer kısımlara bağlayan şehir kapıları veya yollar sık
sık tarif edilmektedir.55 Şehrin sokakları ve konut tipleri konusundaki ayrıntılar sadece tarihi çalışmalar
açından değil mimari ve sanat tarihi açısından da kıymetlidir.56 Konutların tek ya da iki katlı olması
veya yapı malzemesinin niteliği konut yapılarının oluşumunda iktisadi imkânlar kadar kültürel un-
surları ifade etmektedir. Mesela Trabzon’da yerleşimin en yoğun olduğu bölgelerde cadde ile konut
arasının evin mahremiyeti için yüksek duvarlar ile ayrılması üzerinde vurgu yapılırken Erzurum’un
üzeri toprak damlı olan evleri çok sık bahislere konu olur. Elbette dini, askeri, sosyal ve ticari amaçla
yapılan önemli mimari yapılar üzerinde de sık sık durulur. Bunlar arasında cami, kilise, manastır, han,
hamam, türbe, zaviye, medrese, köprü, çeşme gibi eserler örnek verilebilir.

Her bir seyyah ziyaret ettiği bölge veya şehir hakkında bilgi verirken nüfusa dair değerlendirmeler
yapma konusunda kendilerini zorunlu hissetmişlerdir. Bu tahmin seyyahın bilgi kaynağına göre bazen
hane veya aile sayısına bazen de toplam nüfusu kapsayacak tahminlere varabilir. Bunun yanında toplu-
mun bileşenini ortaya koymak için dini grupların genel nüfus içindeki oranları da belirtilmektedir. Bu
verilerde şehirdeki grupların nerelerde ikamet ettikleri şehir mahalle ve varoşlarının dini gruplara göre
olan dağılımı konusunda da bilgilerle karşılaşmak mümkündür. Burada asıl mesele zaman zaman bir-
birleri ile çelişen bu kaba nüfus verilerinin nasıl kullanılacaklarıdır. Ancak çalışmalarda da görüldüğü
gibi seyahatnamelerdeki demografik verilerin kendi içlerinde ve diğer kaynaklar ile mukayeseli bir
biçimde kullanımı şehir veya bölgelerin nüfusunu tahmin etmede yardımcı olabilirler.58 Seyahatname
merkezli şehir tarihi çalışmalarında da görüldüğü gibi seyyahların tahminlerinden yaklaşık bir şehir/
bölge nüfusu ortaya konulabilir.59 Ancak yine de seyyahın amacına, yeteneğine ve tahmin gücüne göre
değişen bu rakamların kullanımına dikkat etmek gerekmektedir.60 Seyyahların toplumsal yapıyı canlı
bir şekilde anlatmak için sadece sosyal hayatın geçtiği mekanları gözlemlemekle kalmamışlar bazen
de doğrudan insana dair değerlendirmeler yapmışlardır. Bu bazen ziyaret edilen bir yetkili bazen de
çarşı ve pazarda karşılaşılan sıradan birisi olabilir. İnsana dair, seyyahın ilginç gördüğü ve okuyucu
kitlesinin de ilgisini çekeceğini düşündüğü gezilen çarşı ve pazarda karşılaşılan Müslüman, Rum veya
Ermeni esnaf, bazen de sokaktaki çocukların veya geleneksel kıyafetleri ile dolaşan kadınların tasvir
edilmesi şeklinde belirmektedir. Burada halkın yaşamına ilişkin, misafir olunan evdeki gündelik hayat,
halkın toplu olarak bulunduğu kahvehane gibi toplu mekânlar, bayram ve şenlik yerleri gibi toplumsal
yaşamın en iyi gözlemlenebileceği yerler tercih edilmektedir.61 Bu bağlamda son olarak bahsetmem-
iz gereken nokta seyyahların toplumsal hayatı etkileyen mühim hadiselerden de bahsetmeleridir. Bu
zaman zaman siyasi ve askeri gelişmeler ve buna bağlı olarak yaşanan sorunlar olabileceği gibi veba
ve kolera gibi salgınlar ve bunların şehirlerde neden olduğu yıkımlar da olmaktadır. Salgınlar gibi şe-
hirler üzerinde derin etkiler bırakan yangın ve depremler gibi olaylar da seyyahın notlarında aktardığı

88