Page 81 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

yoğun ilişkilerin başlaması ve önemli ticaret yollarının Osmanlıların kontrolüne geçmesiyle Osmanlı
ülkesine gelen seyyahların sayısı artmış ve pek çok seyahatname kaleme alınmıştır.4 İçerikleri açısın-
dan bakıldığında seyahatnamelerin niteliklerini belirlemede Osmanlı-Avrupa siyasi ve ekonomik il-
işkilerinin birinci derecede rol oynadığı görülebilir. Yani, Doğu-Batı arasındaki güçlü-zayıf ilişkisi
içinde düşünüldüğünde, bu dönemde Osmanlı Devleti gücünün zirvesinde olan ve seyyahların pek
çok açıdan hayranlıkla bahsettikleri bir ülkeydi. Buna karşın Batı olan Avrupa ise, Osmanlı karşısın-
da siyasi ve askeri olarak daha geride bulunmaktaydı. Buradan hareketle XVI. ve XVII. yüzyıllarda
Avrupa’da politik, ekonomik ve kültürel gelişmelere de bağlı olarak Osmanlılar ile ilgili seyahat-
namelerin çoğu doğru ve tarafsız yazılmıştır. Bunun bir nedeni XVI. ve XVII. yüzyıllarda Osman-
lı-Avrupa devletleri arasındaki siyasi ve ekonomik ilişkilerin mahiyeti, diğer bir nedeni de, devrin
Avrupa’sında hâkim olan Rönesans ve Barok kültürlerinin etkisidir.5 Ancak bu erken dönem kaynak-
larının bazılarının günümüzde de devam eden, Türkler hakkındaki önyargıların oluşmasında etkili
olduklarını da belirtmek gerekir.6 Nitekim Batılı seyyahların, Osmanlı Devleti ve Türkler üzerine XVI.
yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar devam eden bu bilgi toplama sürecinde zamanla bir rol değişimi olmuş;
ilk karşılaşmalarda ve aktarılan bilgilerde Türkler ve dolayısıyla Osmanlılar, Avrupa için, Avrupa’nın
varlığı için tehdit oluşturan ve buna bağlı olarak çoğunlukla övgü, saygı ve hayranlıkla söz edilen un-
surken özellikle XIX. yüzyılın başlarından itibaren bu durum değişmiş, Batı dışında kalmış toplumlar
uygarlaştırılması gereken öteki haline dönüştürülmüştür.7

Seyahatnamelerin niceliğinde ise XVIII. ve XIX. yüzyıllarda belirgin bir artış göze çarpar.
XVIII. yüzyılın sonunda Hindistan’da İngiliz yönetiminin kurulması, Fransızların Mısır’ı işgali, İn-
giliz-Fransız rekabeti, diğer bir ifade ile Coğrafi Keşifler ile önemini yitiren Akdeniz’in yeniden önem
kazanması ve asıl önemlisi de “Doğu Sorunu”nun başlaması Doğu’ya giden seyyahların sayısında
beklenmedik bir artışa neden olmuştur. Böylece zamanla değişik meslek gruplarına mensup seyyahlar,
ilgili her türlü bilgiyi okumaya hazır bir okuyucu kitlesini doyurmak üzere ciltler dolusu seyahat not-
ları yayınlamışlardır. Elbette burada Doğu’nun sistematik bir şekilde tanınması olarak ifade edebi-
leceğimiz Oryantalizmin etkisini de göz ardı etmemek gerekir. Avrupa’da bilimsel kurumsallaşma
sürecinde, XIX. yüzyılın ortalarında pek çok önde gelen üniversitede Oryantalizm bir disiplin haline
gelmiştir. XIX. yüzyılda Avrupa’nın Doğu kültürleri üzerinde önce hegemonya kurmasında ve yüzyılın
sonlarına doğru da buradaki ülkelerin kolonilere dönüşmelerinde önemli bir rol oynayan Oryantalizm
zamanla Doğu’ya olan bakış açısını da değiştirmiştir.8 XVIII. ve XIX. yüzyılda Sanayi Devrimi ve
ikinci sömürge dalgası ile güçlenen Avrosentrik bakış açısı seyahatnamelerde de kendisini göstermeye
başlamış, bu dönemden itibaren Osmanlı dünyasına bakış açısı da değişmiştir. Bu dönemden itibaren
Batı’nın seyyahı, karşısında artık Avrupa’daki gelişmeler karşısında durağan ve atıl kalmış bir Doğu
bulmaya başlayacaktır. Diğer bir ifade ile Batı’nın gözünde, ilerleyen dönemlerde daha da belirgin-
leşen ataletin ve geriliğin sembolü olarak görülen bir Şark mefhumu ortaya çıkacaktır. Bunda elbette
1789 Fransız İhtilali’nden sonra Avrupa’da milliyetçi fikirlerin ortaya çıkması ve yayılması,9 dönemin
siyasi ve ekonomik gelişmeleri ve bu döneme hâkim olan ideolojilerin de bir etkisi vardır. Bu bağlam-
da XIX. yüzyılda doruk noktasına ulaşan sömürgecilik ve emperyalizm, seyahatnamelerin yapısını
da değiştirmiş, bu yüzyılda demiryolları ve buharlı gemiler sayesinde seyahat koşullarının iyileşmesi
Doğu-Batı temasını da güçlendirmiş ve her meslek grubundan pek çok kişi Doğu’yu yeniden keşfe
çıkmıştır.10 Bu süreçte seyahatnamelerde gördüğümüz en önemli farklılaşma ise, Avrupa’daki bilim-
sel uzmanlaşmaya paralel olarak klasik dönemdeki seyyahın yerini mesleklerine göre uzman kişilere

81