Page 86 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

yolu, ada grubu, limanlar veya tek bir şehir olabilmektedir. Burada zaman zaman tek bir seyyahın
gözlemlerine dayalı çalışmalar olduğu gibi seyyahların milliyetlerine göre bir ayrım yapıldığı veya
araştırmacının kullanabildiği kadar farklı milletlerden değişik dillerde yazılmış seyahatnameleri ince-
lemeye çalıştığı görülebilir. Bu çalışmalara birkaç örnekle bakmak gerekirse en güzel örneklerden biri-
si Lowry’nin Bursa hakkındaki derlemesidir. Lowry’nin Bursa örneğindeki çalışması, seyahatname
temalı çalışmalara çok güzel bir örnektir.45

Erken dönem Osmanlı tarihine yönelik çalışmaları ile bilinen Lowry ilk Osmanlı başkenti Bur-
sa’nın Osmanlı-Cumhuriyet dönemi diyebileceğimiz çok geniş bir zaman dilimini, 1326-1923 arasını
yüz seksen seyahatname üzerinden nüfus, ekonomi, gayrimüslim cemaatler, şehirdeki tekstil üretimi,
veba, deprem, yangın ve eşkıyalık gibi konular ve son olarak da şehir ile özdeşleşmiş bir efsane üzerin-
den incelemeye çalışmıştır. Eserin son bölümünde ise değişik dillerde kaleme alınan bu seyahatnam-
elerin yüzyıllara göre tasnif edilmiş yorumlamalı bir listesini sunmaktadır. Fakat Lowry bununla da
kalmamış seyyahların bilgilerini diğer kaynaklar ile de desteklemiştir. Mesela nüfus verilerini tahrirler
ile mukayese etmiştir. Burada Lowry’nin çalışmasını önemli kılan nokta pek çok monografi örneğinde
çalışmanın olduğu Bursa’yı seyyahların izlenimlerinden bu geniş zaman diliminde incelemesi ve arşiv
belgelerine dayanmayan “farklı bir Bursa” ortaya koymasıdır.46 Bu konuda verebileceğimiz bir diğer
örnek Mangaltepe’nin Van hakkındaki çalışmasıdır. XIX. Yüzyıl Fransız Seyyahlarına Göre Van adıy-
la hazırlanan doktora çalışmasında dayanan bu eser yalnızca Fransız seyyahlardan istifade etmekle
kalmamış İngiliz ve Alman seyyahlardan, dahası ikinci el kaynaklardan da istifade etmiştir. Mangalte-
pe, seyahatnamelerde çok sık rastladığımız coğrafi tanımlamalardan hareketle yörenin coğrafyasını,
daha sonra idari bölünme ve demografik durum, bölgenin ekonomik yapısı, etnik ve dini yapı, Ermeni
Meselesi ve son olarak da yöredeki mimari eserlere ilişkin bilgileri değerlendirmiştir.47

Ancak bu çalışmada da görüldüğü gibi sadece seyahatnameler her konunun anlaşılması için yeterli
bilgiyi vermeyebilir. Bu açıdan, araştırmacıların arşiv kaynaklı çalışmalardaki eksiklikleri doldurmada
seyahatnameleri kullanması gibi seyahatnamelerin temel kaynak olduğu çalışmalarda da diğer kaynak-
lara zaman zaman başvurulması bir zorunluluk olabilir. Bu konuda yakın zamanda Doğu Karadeniz
bölgesi üzerine hazırlanmış olan bir çalışmaya değinmek yerinde olur. Ayşegül Kuş’un XIX. yüzyılın
ikinci yarısında Doğu Karadeniz’e gelen, sadece seyyah olarak niteleyemeyeceğimiz araştırmacıların
da içinde olduğu Alman, İngiliz, Fransız ve Amerikalıların eserlerinden hareketle hazırladığı eseri
seyyahların verdiği bilgilerin yanı sıra ikinci el kaynakları kullanması bakımından önemli bir örnektir.
Bu yöntem okuyucuya güncel bilgiler ile seyyahın verdiği bilgiler arasında bir bağlantı kurmasını da
sağlayabilir. Diğer çalışmalarda da gördüğümüz gibi Kuş’un eserinde de öncelikle fiziki yapıya dair
değerlendirmelerin; arkasından sosyo-kültürel yapı ve buna etki eden unsurlar ve son olarak da idari
yapıya dair değerlendirmelerin yer aldığı görülmektedir.48 Bu saydığımız çalışmaların giriş kısımların-
da veya sonlarında seyyahların ve eserlerinin değerlendirildiği kısımların olduğunu da hatırlatalım.
Bu en azından okuyucu açısından seyyahın verdiği bilgilerin seçiciliğinin neden kaynaklandığını an-
lamada faydalı olabilir. Yine yakın bir zamanda Gümüşhane hakkında Saylan’ın hazırladığı eseri de
örnek çalışmalar içinde zikredebiliriz. Trabzon’dan Erzurum’a uzanan önemli bir ticaret yolu üze-
rinde olan şehir hakkında Osmanlı döneminde dair bilgi veren seyyahların eserlerinden derlenen bu
çalışma içerik olarak seyyahların tanıtımı, yörenin coğrafyası, idaresi, iktisadi ve sosyal vaziyeti hak-
kındaki bölümlerden oluşmaktadır. Çalışmayı diğerlerinden ayıran farkı, yukarıda Cobham’ın Kıbrıs

86