Page 84 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

hakkında verdikleri bilgilerin tercüme ve bir araya getirilmesinden oluşan “seyahatnamelere göre şe-
hir” kitapları hazırlandı.32 Bu şehirler içinde şüphesiz en zengin seyahatname literatürüne sahip olan
İzmir ile ilgili çalışmalar daha fazladır. İlhan Pınar’ın XVII-XIX. yüzyıllar arasını incelediği beş cilt-
lik çalışmasının bu alandaki en geniş çalışmalardan biri olduğu gibi33 İzmir ile ilgili seyahatnameler
temalı etkinlikler düzenlenerek yayınlanmıştır.34 Bunların dışında son senelerde sayıları gittikçe ar-
tan ve sürekli olarak tekrarlanan mahalli sempozyum ve kongrelerin de en yaygın konularından biri
olarak söz konusu bölge hakkındaki seyahatnamelerden ortaya çıkan tebliğ/makaleler de Türkiye’deki
seyahatname çalışmalarına ayrı bir ivme kazandırmıştır. 2011 yılının Evliya Çelebi’nin 400. Doğum
yıldönümü olması ve bu vesile ile bir dizi etkinliğin düzenlenmesi de seyahatnameleri gündemde tutan
bir tarih oldu.35 Hem bu etkinlikler hem de Osmanlı coğrafyasına ilişkin seyahatnamelerin çevirilerinin
artması bu kaynakların ülkemizde de hak ettikleri yerleri almayı başladıklarını göstermektedir.36

Mahalli Tarihin Kaynağı Olarak Seyahatnameler

Elbette seyahatnamelerin yukarıda saydığımız alanlara kaynaklık ettiği çalışmalar bunlarla sınırlı
değildir. Seyahatnameler yüksek lisans ve doktora tezleri gibi araştırmalara konu olmaya devam ettiği
gibi bu alanda popüler nitelikli çalışmalar ve çeviri faaliyetleri de sürmektedir. Çalışmanın bundan
sonraki bölümünde seyahatnamelerin, verdikleri bilgiler ekseninde nasıl ele alındıklarına veya hangi
alanlarda kaynak teşkil ettiklerine dair değerlendirmeler yapılacaktır. Bunun için bazı örnek çalışma-
lardan hareket edilecektir. Genel olarak bakıldığında seyahatnamelerin kaynak olarak kullanımlarına
dair üç değişik yöntemin olduğu görülmektedir. Bunlardan ilki belirli bir bölge için sadece seyahatnam-
elerin kısa tanıtımı ve tercümeleri şeklindeki derleme çalışmalarıdır. İkincisi ise yerel tarih çalışma-
larında seyahatnamelerin yardımcı kaynak olarak kullanılması esasına dayanmaktadır. Son yöntemde
ise temel kaynak olarak seyahatnamelerin ele alındığı ve seyahatnameler üzerinden belirli bir bölge
veya şehrin incelendiği çalışmalar gelmektedir. Bu saydığımı yöntemler içinde şüphesiz en kolay olanı
ilkidir. Bu yöntemde çalışmaların, ilgili bölge veya şehre dair bilgi veren eserlerden ilgili kısımların
kronolojik olarak derlenmesi ve tercümesi ile oluşturulduğunu görmekteyiz. Bu itibarla bu konuda
erken tarihli bir çalışmanın bu eserlere kaynaklık ettiği söylenebilir. Cobham’ın Kıbrıs tarihine yönelik
hazırladığı Excerpta Cypria adlı çalışmasının bu derleme niteliğindeki eserlerin ilk önemli örneklerin-
den biri olduğunu söylemek mümkündür. Adadaki İngiliz yönetimi altında Larnaka’da komiser olan
Cobham’ın adanın tarihine yönelik öncü çalışmalarından olan bu eser 23-1866 yılları arasında adaya
gelen seksen seyyah ve araştırmacıların eserlerinde geçen ilgili kısımları derlenmesi ve İngilizceye
çevrilmesiyle ortaya çıkmıştır. İçerik açısından biraz daha ayrıntılı bakıldığında, seyyahların adları-
na göre oluşturulan başlıklar altında öncelikle seyyah hakkında biyografik bilgilerin, eserinin adının,
alıntı yapılan sayfaların ve seyyahın adayı ziyaret tarihinin verildiği görülmektedir. Bazen de seyyahın
mesleki özelliklerine ve seyahat güzergâhına dair bilgiler de verilmiştir.37 Gobham’ın bu yöntemi seya-
hatnameler ile ilgili olarak hazırlanan popüler nitelikli kitaplarda, yani seyyahların verdiği bilgilerin
kendi içlerinde veya diğer kaynaklar ile mukayese edilmediği eserlerde takip edilen bir yöntem haline
gelmiştir. Yukarıda Sivas, Amasya, Sakarya, Diyarbakır, Trabzon, Erzurum, Kayseri ve Kastamonu
üzerine hazırlandığını gördüğümüz eserleri bir kez daha hatırlatmak gerekir. Bunlara güzel bir örnek
daha eklemek gerekirse, Ulugün’ün Kocaeli ve çevresi hakkında MÖ VI. yüzyıldan günümüze kadar
değişik milletlerden 150’ye yakın seyyahtan derlediği çalışma en geniş örneklerden biridir.38 Bir başka
tespit olarak bu tarzda hazırlanan çalışmalardan biri olan Tuzcu’nun Amasya için hazırladığı eserini

84