Page 87 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

yapılmıştır1. Bunun yanı sıra ilimler tasnifi, hem tasnif sahibinin, hem de o dönemin ilim anlayışını yansıtması
açısından önemlidir. Bu bakımdan İbn Hazm’ın ilimler tasnifi, XI. yüzyılda Endülüs’deki ilmi hayatın da bir
görünümü niteliğindedir.

İslam kültüründe ilimler, dini ilimler-dünyevi ilimler veya Müslümanların ilimleri-öncekilerin ilimleri
ya da akli ilimler-nakli ilimler şeklinde tasniflere tâbi tutulmuştur2. İslam dünyasında ilimler tasnifinin ne zaman
başladığı tam olarak bilinmemekle birlikte, bunun yaklaşık hicri ikinci asırda olduğu tahmin edilmektedir. İlk
ilimler tasnifçisinin de Câbir b. Hayyan (öl.810) olduğu düşünülmektedir. Cabir’e göre ilimler dini ve dünyevi
olmak üzere iki kısımdır. Kimya ve birtakım sanatlar dünyevi ilimler içinde ele alınırken, akli ilimler, dini
ilimlere dahil edilmiştir3. Aynı şekilde Hârizmî (öl.997) ilimleri; a-Dini ve Arabî ilimler ve b-diğer milletlerden
alınan ilimler (Ulumu’l-Acem) şeklinde bir tasnife tâbi tutmuştur. Birincisine fıkıh, kelam, nahiv, kitabet, şiir
ve tarih dahil edilirken, ikincisi felsefe, mantık, tıp, matematik, astronomi, musiki, mekanik ve kimya gibi
ilimleri kapsamaktadır.4. Daha sonra felsefi ilimlerle iştigal etmemiş bazı Müslüman düşünürlerin, sistematik
olmasa da ilimler tasnifi yapığını görmekteyiz. Bunlar içerisinde mesela Zemahşerî’ye (öl. 1144) göre ilimler
dörttür: Bunlar, din için fıkıh, beden için tıp, zaman için astronomi ve dil için nahivdir. Yine ona göre sonuçları
ve değerleri dikkate alındığında, ilimleri yücelten ve fayda veren şeklinde ikiye ayırmak mümkündür ki,
birincisine fıkıh, ikincisine de tıp örnek olarak verilmektedir5.

Burada zikredilmesi gereken önemli bir husus da şudur ki, İslam düşüncesinin klasik dönemi söz konusu
olduğunda, mantık, fizik, matematik, eğitim, metafizik, ahlak, siyaset, ev ekonomisi gibi ilimlerin, felsefi ilimler
çatısı altında ele alındığı düşünülürse, İslam kültüründe ilmi geleneğin inşası ve ilmî kanıtlama yöntemlerinde
olduğu gibi, ilimler tasnifinde de İslam filozofları ayrıcalıklı bir konumda bulunmaktadır6. Kindî, Fârâbî, İbn
Sinâ, İhvân-ı Safâ gibi düşünürler, ilimler tasnifi ile ilgili ya müstakil eserler yazmışlar ya da eserlerinde bu
konuya ciddi bir şekilde eğilmişlerdir. Her ne kadar onlar, Aristoteles’in tasnifini esas almışlarsa da, değişen
ilmi duruma göre tasniflerini geliştirmişlerdir. Özellikle Fârâbî, sadece ilimlerin tasnifine ayırdığı “Îhsâu’l-
Ulûn? adlı eseriyle, kendisinden sonra gelen düşünürlere bu konuda kaynaklık etmiş ve eseri bir çok kez Latince
ve İbraniceye çevrilmiştir. Fârâbî, ilimleri, konuları, kaynakları, elde edilişleri ve amaçları açısından bir
sınıflamaya tâbi tutmuştur. İbn Sina ise, sadece aklî-felsefî ilimlerin tasnifine dair risalesinde kendi döneminde
geçerliliği söz konusu olan elli üç aklî ilimden bahsetmektedir7. Burada şunu da belirtmek gerekir ki, ilimleri,

1 Mehmet Bayrakdar, İslam Felsefesine Giriş, (Ankara: A.Ü.İ.F.Yayınları, 1988), s. 135.
2 Bayrakdar, İslam Felsefesine Giriş, s. 135; İslam düşüncesindeki çeşitli ilim tasnifleri için bkz. Mehmet Bayrakdar,

İslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1985), s. 21 vd.
3 İhsan Abbas, Resâilu İbn Hazm el-Endelüsî, (Beyrut: 1983), s. 12.

4 Hârizmî, Mefâtîhu’l-Ulum, (Beyrut: 1993), s. 63, 67 vd; Hârizmî’nin ilimler tasnifi ve felsefe ve kelam hakkındaki gö-
rüşleri için bkz. İlhan Kutluer, Akıl ve Îtikad, (İstanbul: 1996), s. 213-242.

5 Zemahşerî, Rebiu’l-Ebrar, (Bağdat: 1976), III, s. 193, 201; İhsan Abbas, Resâilu Îbn Hazm el-Endelüsî, s. 8
6 İslam Felsefesinin, İslam kültüründe ilmî geleneğin inşası ve yeri hakkında bkz. Yaşar Aydınlı, “İslam Felsefesinde Me-

todoloji Problemi”, Îslamî İlimlerde Metodoloji Meselesi, II (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005), s. 163-170; İlhan Kutluer,
“İslam Felsefesinde Metodoloji Problemi”, Îslamî İlimlerde Metodoloji Meselesi, II (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005),
s. 153-163.
7 Fârâbî, Îhsâu’l-Ulûm, nşr. Osman Emin, (Mısır: 1949), s. 45-90; İbn Sina, Fî Aksâmi’l-Ulûmi’l-Akliyye, Tis’u Resâil,
(Kahire: 1908), s. 104-118; Bayrakdar, Îslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, s. 21-27; Enver Uysal, “İhvân-ı Safâ’nın,

86