Page 71 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

binmektedir.9

Münşeât mecmualarının bir kısmında sadece belge örnekleri bulunurken, bir kısmında da bunların dışında diplomatik
hususiyetlere de yer verilmiştir. Esasen bu mecmualar diplomatik ilminin gereği kaleme alınmamışlardır. Tamamen pratik
maksatlarla kaleme alınan bu eserler10 o günkü şartlarda kâtiplik mesleğinin bir gereği olarak düşünülmekteydi. Zira, bü-
rokrasiden sorumlu olan bu sınıfın ulemadan hemen sonra gelmeleri ve çok seçkin bir konumda olmaları mesleklerindeki
sorumluluk ve başarılarını gerekli kılmaktaydı. Bu sebeple mesleğin daha doğru ve düzgün ifa edilmesi ve dolayısıyla
yeni kuşaklara aktarılması önemliydi11

XIX. Yüzyıl ortalarından itibaren ise, kitâbet-i resmiyye adı verilen eserler verilmekte ve bunlara dair dersler okutul-
maktaydı. Örnek ağırlıklı olarak yazılan söz konusu eserler, resmî ve hususî mahiyette olabilmekteydi. Resmî olanlar bü-
rokraside, hususî olanlar ise, şahıslar arası yazışma usullerini içermekteydi. Bu eserler, klasik dönemdeki mecmuaların
yeniden telifi şeklinde değil, Tanzimat dönemi bürokratik işleyişinde meydana gelen değişimin ortaya çıkardığı yeni ya-
zışma usulleri ve bunların diplomatik hususiyetleri ile alakalıydı.12 Klasik devirde yazılmış öğretici mahiyetteki münşeât
mecmualarıyla karşılaştırıldığında ise birbirinin tamamlayıcısı mahiyette oldukları görülmektedir.13

Yukarıda bahsettiğimiz gerek münşeât mecmuaları gerekse de kitâbet-i resmiyye adı verilen eserler, bir nev‘i kâtiplik
mesleğine adım atanlara ve gelecek nesillere yol gösterici mahiyettedir. Bu sebeple bu tür eserleri Osmanlı diplomatik il-
minin birer parçası olarak kabul etmekle birlikte, modern anlamdaki diplomatik ilmi noktasında yapılan çalışmalar olarak
düşünemeyiz. Söz konusu eserler birer tecrübe aktarımı mahiyetinde olup, yapılacak işler için kılavuz niteliğinde çalış-
malardır.

Osmanlılarda bir ilim olarak diplomatik alanındaki ilk çalışmaların 1909’da Tarih-i Osmânî Encümeni’nin kurulması
ve 1914’te Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası (TOEM)’nın yayınlanması ile başladığını belirtmiştik. Nitekim bu encü-
menin başkanı olan Abdurrahman Şeref Bey’in ilk makalesi Evrâk-ı Atikamız ve Vesâik-i Tarihiyemiz” başlıklı makalesi
ile Osmanlı diplomatik kurallarına dikkat çekmiştir. Daha sonraki süreçte bu çalışmalar, Kozan Mutasarrıfı Musa Kazım
Efendi, Macar Karaçson İmre, Viyanalı Friedrech Kraelitz ve Macar Fekete gibi yerli ve yabancı araştırmacıların Osmanlı
diplomatik ilmi üzerine yaptıkları araştırmalarla giderek artmıştır.14

Tanzimat’tan sonra yazışmalarda önemli değişiklikler olmuştur. Yazı stilinde kullanılan elkab, dua ve bitiş formülle-
rinde, ifadelerde değişiklikler oluyor, kısaltılıyor ve hatta bazıları tamamen terk ediliyordu. Gerek merkez gerekse de taşra
bürokrasisinde yapılan değişiklikler, belgeleri hem dil hem şekil hem de muhteva açısından önemli ölçüde etkilemiştir.
Bürokrasinin gelişmesi aynı zamanda daireler arasında deveran eden belgelerin de çoğalmasını ve bu da, evrâk akışında
ve eski evrâka müracaatta yeni bazı düzenlemelerin yapılmasını gerekli kıldı.15 Ancak buna rağmen kitâbet-i resmiyye
türü eserlerin, gerek konulara yaklaşımı, gerekse ihtiva ettiği mevzular açısından klasik Osmanlı geleneğinin büyük ölçüde
devamı olduğu gözlenmektedir.16 Nitekim devletin kuruluşundan yıkılışına kadar geçen sürede merkez-taşra arası yazışılan
evrâkın kaydedildiği şer‘iyye sicilleri incelendiğinde, bürokraside yaşanan değişimin evrâka da yansıdığını, fakat eskiden
var olan evrâkla sonradan ihdas edilen evrâk formatlarının bir arada mevcudiyetini koruduğunu, hatta yeni evrâk format-
larının isimleri değişik olmakla beraber eski evrâk formatlarına benzediklerini gözlemlemek mümkündür.17 Sadece belge
formatları itibariyle değil, resmi işlemlere sebep olan işlemler (güvenlik olayları, bürokratik yanlışlıklar, yolsuzluklarla
ilgili işlemler, berat çıkarma isteği vergi meselesi vs.) bakımından konu muhteviyatı itibariyle de merkez-taşra arası ya-
zışmaların sürekliliğini gözlemlemek mümkündür.18

9 Mehmet İpşirli, “Osmanlılarda Kitâbet-i Resmiyyeye Dair Eserler Hakkında Bazı Gözlemler”, Osmanlı-Türk Diplomatiği
Semineri (30-31 Mayıs 1994), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1995, s. 2.

10 Kütükoğlu, a.g.e., s. 5.
11 İpşirli, a.g.m., s. 3.
12 İpşirli, a.g.m., s. 3-7.
13 Kütükoğlu, a.g.e., s. 6.
14 Cahit Baltacı, İslam Paleografyası (Diplomatik-Arşivcilik), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları, İstanbul
1989, s. 36-37.

15 Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2012, s. 140.

16 İpşirli, a.g.m., s. 3-4.
17 Muhammed Ceyhan, “Tanzimat Dönemi Sonrası Şer‘iyye Sicil Defterlerinin Muhteva ve Diplomatik Açıdan Tahlili”,
OTAM Osmanlı Hukuk Tarihi, S. 29 / Bahar 2011, Ankara 2012, s. 49-82.

69