Page 28 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

Rakamların da açıkça gösterdiği gibi dokumacılık sanayii kolu Avrupa rekabeti karşısında gerilemek-
te, çöküşe doğru gitmektedir.

Dokumacılığın yanı sıra önemli üretim alanlarından biri olan dericilik ve saraçlık da İstanbul’dan
başka Kayseri ve Diyarbakır gibi kentlerde gelişmiş, Diyarbakır’ın kırmızı marokenleri dünya çapın-
da ün kazanmıştı. 15 İstanbul, dericilik endüstrisinde önde gelen üretim merkezi niteliği taşımaktaydı.
XVII. yüzyılda çoğu Kazlıçeşme bölgesinde olmak üzere 700 dabakhane bulunmaktaydı.16 Ancak
XIX. yüzyılda batıdan gelen rekabete dayanamayan dericilik sanayii de giderek zayıflamıştır. Daha
sonra Tanzimatçılar tarafından Islah-ı Sanayi Komisyonu’nun şirketleşme çabaları içerisine alınarak
ıslahına ve bu endüstri kolunun güçlendirilmesine çaba harcanmıştır.17 Osmanlı İmparatorluğu’nda
küçük el sanatlarına dayalı sanayinin yanı sıra, büyük çaplı sanayi tesislerinin devlet tarafından ku-
rulup işletildiğini ve savaş endüstrisine yönelik olduğunu görüyoruz. Devlet tarafından kurulan ilk
büyük çaplı sanayi tesisi 1505’te Sultan II. Bayezid döneminde kurulan Tophane’dir. Tophane’nin yanı
sıra Tersane-i Âmire, Baruthane gibi büyük kuruluşlar da devlet tarafından kurulmuşlardı.18 Gelibolu
Tersanesi 1930’da kurulmuş, İstanbul Tersanesi’ni Yavuz Sultan Selim genişletmişti. Bunların yanı
sıra Sinop, Çayağzı, Kefken, Varna, Burgaz, Ruscuk, Edremit, Ayaslu, Milas, Bodrum, Antalya, Alan-
ya ve Rodos’da gemi tezgâhları bulunuyordu.20 Osmanlı savaş endüstrisinin önemli tesislerinden olan
baruthanelerin en önemlileri Gelibolu, İstanbul, İzmir, Selanik ve Temeşvar’da kurulmuştu. Barut ihti-
yacının artması üzerine İstanbul’da Şehremini bölgesinde yeni bir baruthane daha kurulmuş, 1867’de
bir patlama sonucunda yeri değiştirilerek Bakırköy’e taşınmıştı.20 Bütün bunlara ek olarak imparator-
luk yüzeyine yayılmış bir şekilde silah üretimi yapılmaktaydı. Arnavutluk, İstanbul, Edirne, İslimiye,
Trabzon bölgelerinde karabina, tüfek ve tabanca üretimi yapan kısmen daha küçük çaplı imalathaneler
bulunuyordu. Yine Sofya, Prizren, Saray, İşkodra, Avlonya ve Mostar’da silah imal edilmekteydi. Şam,
Bursa, Denizli Yatağan ve Erzurum’da ise kılıç ve bıçak üretimi yapan işletmeler bulunmaktaydı.21

XIX. yüzyıla girerken Avrupa’nın gerçekleştirmiş olduğu sanayi devriminin olumsuz etkileri art-
mış, kendisini teknolojik olarak yenileyemeyen Osmanlı sanayi kollarının rekabette gerilemesinde ve
çökmesinde bu etki birinci derecede önemli rol oynamıştır. Osmanlı yönetici eliti bu durum karşısında
çeşitli önlemler almaya ve bazı sanayileşme girişimlerine başvurmaya yönelmişlerdir. Yapılan yeni
teşebbüsler, eski mevcut tesisleri genişletmek ve yeni fabrikaların kurulması şeklinde olmuştur. Bütün
bu yeni fabrikalar piyasaya yönelik ve ticari amaçlı olmayıp daha çok askeri ihtiyaçları karşılamak
üzere açılmıştı.22 Bu yüzyılda ilk sanayi kuruluşları III. Selim (1789–1807) tarafından kurulmuştur.
1793–94 yıllarında top, tüfek, maden ocakları ve barut üretimi için Avrupa usul ve donanımının alın-
masına karar vermişti.23 Bunun yanı sıra 1805’te Beykoz’da kâğıt ve çuha fabrikaları açılarak ülkenin
ihtiyacı olan bu ürünlerin yine ülkede üretilmesine çalışıldı.24 Bu ilk girişimlerden sonra uzun bir süre
yeni fabrika açılmadı. II. Mahmud (1808–1839), tahta çıktıktan yirmi yıl kadar sonra 1827’de Eyüp’te
on beş çarktan oluşan bir iplik fabrikası kurdu.25 Ayrıca 1810’da Hamza Bey isimli bir girişimci
tarafından kurulan Beykoz Deri Fabrikası, 1816’da II. Mahmud tarafından satın alınarak ordu emrine
verildi.26 1830’ların başlarında bu dabakhane ve kundura fabrikası yenilendi. Beykoz’da bulunan kâğıt
fabrikasının bir kısmı kumaş fabrikası haline dönüştürüldü.27 Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından son-
ra yeni kurulan orduya fes giydirilmesi öngörülmüştü. Ordunun fes ihtiyacının karşılanması amacıyla,
daha sonra kurulduğu yere göre Defterdar Fabrikası diye anılan Feshane 1835 yılında kuruldu.28 1836
yılında da İslimiye’de bir yün-iplik ve dokuma fabrikası faaliyete geçirildi.29 Sultan II. Mahmud,

28