Page 31 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

larında işlenerek mamul ürün haline dönüştürülmesi planlanmıştı.47 İstanbul fabrikalar kompleksine
Küçükçekmece’de bulunan bir barut üretim tesisi ile, Yedikule yakınındaki bir tuzla da dahildi.48

2-Hereke fabrikası

Tanzimat döneminde devletçe kurulan fabrikalardan en uzun ömürlü ve kalıcı olanı Hereke fab-
rikasıdır. Aslında fabrika önce özel kişilerce kurulmuştur. Tanzimat sanayi hareketinde önemli rolleri
bulunan Ohannes ve Bogos Dadian kardeşlerin 1843 yılında Serasker Ali Rıza Paşa’nın izniyle devlet
için kurmakta oldukları İzmit Çuha Fabrikası’nın masrafı gibi göstererek kendi nam hesaplarına kur-
dukları tesistir. 49 Elli pamuklu ve 25 ipekli canfes tezgâhından oluşan fabrika 1845 yılında devlete
geçmiştir. Sarayın döşemelikleri için kumaş dokumak üzere 1850’de 100 adet jakarlı el tezgâhı getir-
ilerek, mevcut pamuklu tezgâhları İstanbul Sanayi Kompleksine bağlı Bakırköy fabrikalarına nakle-
dilmiştir.

Hereke fabrikası 1875 yılına kadar yalnızca saray için üretim yapmıştır, ancak bu yıl piyasaya
girmek için Kapalıçarşı’da bir satış mağazası açılmışsa da bundan hemen vazgeçilmiştir.1878’de kıs-
men yanan fabrika, 1882’de tekrar üretime geçirilmiştir. 1891’de de Ege bölgesinde halıcılığıyla ünlü
Gördes ve Demirci’den getirilen ustalarla halı kısmı açılmıştır. 1900 yılından itibaren Goblen tipi
halı dokumasına da geçilmiştir.50 1902’de getirilen 20 yeni dokuma tezgâhı ile çuha kısmı eklenmiş,
1905’te de fes kısmı üretime başlatılmıştır.51 1918 yılında Maliye Nezareti’ne bağlı olan fabrika, daha
sonra 1925’te Sanayi ve Maadin Bankası’na devredilmiş, aynı yıl içerisinde önce Sanayi Ofisi’ne ora-
dan da Cumhuriyet döneminin sanayi hamlesinin çekirdeğini oluşturmak üzere kurulan Sümerbank’a
bağlanmıştır. 52 Ürettiği halılarla dünyaca ün yapan Hereke Fabrikası, 1990’lı yıllarda Sümerbank’ın
özelleştirilmesi ile ulusal ve tarihsel bir değer olarak korunmuş, TBMM Milli Saraylar yönetimine
bağlanarak onun bünyesi içerisinde ünlü halı ve ipekli dokumalarını üretmeye devam etmektedir. Tan-
zimat dönemi sanayileşme hareketlerinden günümüze kalabilmiş ve üretime devam edebilen çok az
sayıda fabrikalarımızdan birisi, Hereke Fabrikası’dır.

3- Diğer fabrikalar

Tanzimat döneminde yalnızca sözünü ettiğimiz fabrikalarla yetinilmemiştir. Ordunun kumaş ihti-
yacının karşılanması amacıyla 1842’de İslimiye ve Balıkesir’de çuha fabrikaları53 ve 1843’te İzmit’te
yine bir çuha fabrikası kuruldu.54 Hereke fabrikasında işlenmek üzere ipek sağlamak için Bursa’da
1852 yılında Muradiye denilen bölgede Hümâyûn İpek Fabrikası inşa edildi. Fabrika 78 ipek işleme
mancınığına sahipti.55 Ayrıca Bursa’da kumaş fabrikalarının yün ihtiyacını sağlamak üzere İspan-
ya’dan 15.000 kadar Merinos koyunu getirilmiş ve kurulan bir üretim çiftliğine yerleştirilmişti.56 Diğer
sanayi kollarında da fabrikalar açılmıştır. Bunlar arasında 1840’lı yıllarda İstanbul’da bir Çubuklu
Billur Fabrikası (cam mamul üretimi), Silivri’de bir dabakhane, 1844’te Beşiktaş’ta bir demir döküm-
hanesi, Paşabahçe’de bir porselen fabrikası bulunuyordu.57 Samako’da top güllesi dökmek amacıyla
bir dökümhane ve çuha fabrikası kurulmuştu.58 1842-1847’de de Bağdat’da bir demir döküm atölyesi
işletmeye açılmıştı.59 Bunların yanı sıra 1850’de özel sektörce kurulan bir basma fabrikası 1860 yılın-
da devlet tarafından satın alınmıştı. Yine devlete ait sanayi kuruluşları arasında II. Abdülhamid’in
1890’da Fransız Büyükeçisi Paul Chambon’un önerisiyle kurduğu Yıldız Çini Fabrika-i Hümâyûnu

31