Page 33 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

20’ye varan iplik boyama fabrikaları bulunmaktaydı.68 J.B. Gout adlı İngiliz girişimci 1863 yılından
başlayarak yaklaşık on yılda İzmir, Manisa, Aydın, Tire, Bayındır ve Menemen’de on pamuk çırçır
fabrikası kurmuştu. 69 MC Andrews ve Forbes isimli bir şirket 1854–1875 yılları arasında Aydın, Söke,
Kuşaklı ve Nazilli’de dört meyan kökü işleme fabrikası açmıştı. 70 Bunların yanı sıra Filibe’de 1864’te
bir pamuk fabrikası daha üretime geçirilmişti.71 Ayrıca 1852’de Lübnan’da beşi Fransız, ikisi İngiliz
ve ikisi de yerli sanayici tarafından işletilmek üzere 9 iplik fabrikası çalışmakta idi.72 Ege bölgesinin
yüzyılın sonlarına doğru gelişme gösteren bir diğer sanayi dalı da zeytinyağı ve sabun üretimi olmuş
ve bu alanda fabrikalar kurulmaya başlanmıştır.73 1865’te Trablusgarp’ta da bir zeytinyağı fabrikası
kurulmuştu.74

Daha çok yabancı sermaye tarafından kurulan özel sektör işletmelerinin yanı sıra Osmanlı yöne-
timi de yerli bir özel sektör yaratma yolunda çaba harcamıştır. Daha önce de sözünü ettiğimiz gibi
1864’te kurularak 1873 senesine kadar faaliyet gösteren Islah-ı Sanayi Komisyonu, İstanbul’da bu-
lunan esnaftan her sanat kolunda bulunanları birleştirerek şirketler kurdurma yoluna girmiştir. Bu
amaçla İstanbul’da yedi şirket kurulmuştur. İlk olarak 1866’da Simkeşhane ve Klabdancı Şirke-
ti, 1868’de Saraçlar Şirketi, Kumaşçılar Şirketi ve Dökmeciler Şirketi, 1869’da Demirciler Şirketi,
1870’te Tabakçılar Şirketi, 1873’te Debbağcılar Şirketi kuruldu.75 Bu şirketlerin gelişmesini sağlamak
amacıyla on iki yıl imtiyaz, ithal edecekleri makineler ve teçhizat için gümrük muafiyeti ve resmi
devlet kuruluşlarının ihtiyaçlarının öncelikle bunlardan alınması gibi teşvik ve destek tedbirleri uygu-
landı.76 1873’e kadar son derece önemli faaliyetlerde bulunan bu komisyonun kapatılarak görevlerinin
belediyelere ve Şûra-yı Devlet’e devredilmesi, bu girişimlerin duraklamasına ve kendi kaderlerine
terk edilmesine neden oldu.77 Tanzimat Dönemi’nde sanayi alanında, Clark’ın değerlendirmesiyle bir
devrim sayılmasa bile, önemli sayılabilecek atılımlar yapıldığı bir gerçektir. Tanzimatçılar Avrupa’da
“Endüstri Devrimi’nin” ortaya çıkardığı olağanüstü gelişmenin kendilerinde uyandırdığı düşüncelerle
Osmanlı İmparatorluğu’nda sanayinin gelişmesi için büyük çabalar harcamışlardır. XIX. yüzyılın or-
talarına kadar gelen devrede Tanzimatçıların özellikle İstanbul’da büyük sanayi yatırımlarına giriştiği
görülmektedir. Ancak harcanan bütün çabalar ve kurulan üretim tesisleri, özellikle planlama, işletme,
maliyet, pazarlama, ulaşım, kalifiye eleman yokluğu gibi problemlerin çözülmemiş olması sonucu da
uzun ömürlü ve kalıcı olmamıştır. Bu hareketten yirminci yüzyıla Hereke Fabrikası, Beykoz Deri ve
Kundura Fabrikası, Feshane (Defterdar) Fabrikası, Paşabahçe Cam Sanayii gibi birkaç kuruluş gele-
bilmiş, diğerleri yok olmuştur.

Bu başarısızlığın başlıca nedenleri şunlar olmuştur: Avrupalı endüstrileşmiş devletlere düşük ithal
gümrükleri sağlayan kapitülasyonlar, yerli endüstrinin gelişmesini engelleyen iç gümrük resimleri (ver-
giler), modernleşme hareketleriyle gelen yeni modelin, Avrupa mallarının kullanılmasını teşvik etmesi
ve yerli üretimin Avrupa malı kalitesini yakalayamaması ve piyasa gerçeklerine uygun rekabet kabili-
yeti olabilecek ürünleri ortaya koyamamasıdır. Ayrıca, endüstriyel üretimi yapabilecek vasatın henüz
imparatorlukta var olmaması da bu başarısızlığın temel nedenlerinden olmuştur. Şöyle ki, imparator-
luğun pazarlarını birbirine bağlayacak ulaşım ağlarının, yani yolların bulunmaması, sağlıklı ve hızlı
işleyen bir haberleşme şebekesinin yokluğu, sanayinin gelişmesini sağlayacak ekonomik ortamı henüz
Osmanlı’da sağlayamamıştı. Ayrıca, sanayinin ihtiyacı olan enerji kaynaklarının bir endüstriyi kaldıra-
cak kapasitede olmaması, kömür ve madencilik alanındaki yetersizliğin, modern ve rekabetçi bir san-
ayinin ihtiyacı olan temel girdileri sağlayabilecek düzeyde olmaması. Ve hiç kuşkusuz ki, sanayiinin

33