Page 27 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

Ayas nahiyesi bugünkü Yumurtalık ilçesi çevresinde Çukurova’nın tek ithal ve ihraç limanı idi17. Tarihî Mallos
şehri yakınlarında kurulmuş olan nahiyenin aynı ismi taşıyan ve 10 mahalleden oluşan bir nahiye merkezi bulunmaktaydı.
Kalesi ve iskelesi XVI. yüzyıl boyunca faal idi. Hatta kalede bulunan silâhların listesi bile 1572 tahrir kayıtlarında yer al-
mıştı. 1521 yılında kasabanın adı “Nefs-i Kal’a-i Ayas” olarak geçmekte, 9 mahallesinde 256 nefer vergi nüfusu yaşa-
maktaydı18. Öyle anlaşılıyor ki stratejik öneme sahip kalenin etrafında yeni bir kasaba oluştu ve Ayas adını aldı. Ayas
kasabası ve nahiyesinin adı daha sonraki bir kayıtta “şın” ile “Ayaş” olarak geçmektedir19. Ayas adı hem kişi hem yer adı
olarak kullanıldığı halde Ayaş adı sadece yer adı olarak karşımıza çıkıyor20.

Ayas kasabasının mahalle isimleri de yine Adana gibi çoğunlukla cami ve mescid adlarıyla anılmaktaydı. Cami
mahallesi kasabanın 3 büyük mahallesinden birisi olup herhalde kasaba bu yapı etrafında şekillenmişti. Mescid-i Hacı
Murad, Mescid-i Makarrı Fakih, Mescid-i Şeker Hacı mahalleleri dini yapılar etrafında oluşan mahallelerdi. Ayas’ın diğer
mahalle isimleri Kara Şeyh, Sofular, Mahmud Ağa, Şeyh Yakub Çelebi, Mehmed Fakih, Hacı İsa idi. 26 haneden oluşan
Ermeni topluluğu ise Kefere-i Ermeniyan olarak ayrı bir mahalle olarak kayıt edilmişti.

XVI. yüzyıl Adana nahiyelerinden Kınık aynı zamanda bir kaza olup, kaza merkezi de Kınık kasabası idi. Kınık
bilindiği gibi 24 Oğuz boyundan birisidir. Kınık kasabası XVI. yüzyılın başlarında kurulduğunu tahmin ettiğimiz, 5 ma-
hallesi olan küçük bir kasaba idi. 1585-1604 yılları arasında çıkan Celalî ayaklanmaları sırasında kasaba dağıldı. Toprakkale
yakınlarında olduğu tahmin edilen bu kasabanın yerine Müzeyyin-i İsneyn kasabasının kurulduğunu Evliya Çelebi’den
öğrenmekteyiz. Ancak esas yerleşim 1865’den sonra Hacı Osmanlı köyünün bulunduğu yerde Osmaniye kasabasının ku-
rulması ile oldu21.

1525 yılında Adana sancağında bazı kaleler ulaşım güvenliği için birer derbend kalesi olarak korunmakta idi.
Karaisalı kazası yakınlarında Anahşa dağı eteklerindeki En-nahşa (Anahşa) kalesi; Karaisalı’nın 19 km kuzeybatısında
Çakıt suyu kenarındaki Milvan (Melvan) kalesi; yine Toroslar üzerindeki Parsibeyt (Parsibit, Pars-berd, Parsıbıt) kalesi
bu tür derbend kalelerindendi. Bu kalelerin üçünde de Ermeniler otırmakta, kalelerin bakım ve onarımını yapmakta, bazen
yollar beklemekte ve bunun karşılığında bazı vergilerden muaf tutulmaktaydılar22. Burada bu isimlerin tek tek etimolojisi
üzerinde duracak değiliz. Ancak bu kalelerin Ermenilerden de önce kurulmuş Ortaçağ Bizans yapıları olduğunu ve Erme-
nilerle irtibatlandırmanın yanlış olduğunu belirtmekle yetinelim23.

17 XIX. Yüzyıl sonlarında, “Adana vilayetinin Cebel-i Bereket sancağına tabi’ Payas kazasında Yumurtalık nahiyesinin
merkezi olan bir küçük kasaba” olarak kalmıştı. Şemseddin Sami, Kamusü’l-a’lâm Tarih ve Coğrafya Lügatı, c.I-VI, İs-
tanbul 1306, s. 504.
18 Y. Kurt, XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, s. 41.
19 TD.114 (1572), Adana Mufassal Tahrir Defteri, v. 171aII’de yer alan 1691 M. Tarihli sınırname. Bu arşiv belgesi
Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanmıştır: Yılmaz Kurt, Çukurova Tarihinin Kaynakları III 1572 Tarihli Adana Sancağı
Mufassal Tahrir Defteri, Ankara 2005, Türk Tarih Kurumu Yay.
20 Mersin ile Erdemli arasında Mersin’e 55 km kala Ayaş isimli bir kasaba, Ankara’nın Ayaş ilçesi yer adı olarak
Yavuz’un vezirlerinden Ayas Paşa da kişi adı olarak akla ilk gelen isimlerdir. Bkz.: Şemseddin Sami, Kamusü’l-a’lâm
Tarih ve Coğrafya Lügatı, c.I, İstanbul 1306, s. 504- 506..
21 Yılmaz Kurt, “Eski Osmaniye (Kınık Kasabası)”, Tarih İçinde Bütün Yönleriyle Osmaniye, 1. Sempozyum 15-18 Kasım
1993, Editör: Kâzım Tülücü, Osmaniye 1995, s. 5-18.
22 Y.Kurt, XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, s.74-75.
23 Bu kaleler hakkında yapılmış tafsilatlı olduğu oranda taraflı bir yayın Amerika’da bir Ermeni örgütü desteğiyle yaptı-
rılmıştır: W. Robert Edvards, The Fortification of Armenian Cilicia, Washington 1987.

25