Page 24 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

XVI. YÜZYILDA ADANA SANCAĞI YER ADLARI*

Prof. Dr. Yılmaz Kurt

Bu tebliğde Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanan 1525 Tarihli Adana Mufassal Tahrir Defteri verilerine da-
yanılarak Adana sancağının yer adları değerlendirmeye çalışılacaktır1.

XVI. yüzyıl yeradları (Toponimi) konusunda bir hazine değerinde olan Mufassal Tahrir Defterleri belki de yazı-
sının “siyakat” denilen bir tür şifre yazı olması sebebiyle yeterince kullanılmamıştır. Oysaki yer adlarının sistematik olarak
incelenmesi pek çok toplumsal gerçeğe de ışık tutabilecektir.

Konuya girmeden önce XVI. yüzyıl Adana’sının genel bir tablosunun ortaya konması faydalı olacaktır. Bu dö-
nemde Adana ve çevresi yoğun bir konargöçer nüfusa sahiptir. Bu konargöçer nüfus defterde cemaat veya taife olarak ka-
yıtlı olup batılıların “nomad” dediği türden tam göçebe değildi. Kışın belirli mezraaları ekip biçmekte ve yazın belirli
yaylaklarda yaylamakta idiler. Adana’da havaların kışın ılık geçmesi özellikle Maraş yöresinden hayvancıların kışı geçir-
mek üzere yöreye gelmesine sebep olmaktaydı. İşte yerleşik halka zarar veren ve küçük köylerin dağılmasına sebep olan
da daha çok bu uzun mesafeli yer değiştiren göçerlerdi. 1525 yılında Adana sancağı yerli halkının %79’u bu şekilde belirli
mezraaları ekip biçen konar-göçer cemaatlerden oluşmaktaydı2.

Bölgede köy yerleşimi Anadolu genelinin tersine bir gelişme göstermiş, 1521 yılında 85 olan köy sayısı 1525’te
79’a, 1536 yılında 46’ya düşmüştür3. Köy sayısındaki düşüşe rağmen köylü nüfusunda belirli bir yükselme olmuştu. Bu
durum aşiretlerin verdiği zararlar ve bazı Safevî kaynaklı bölgesel ayaklanmalarla açıklanmaktadır4. XVI. yüzyılda Ana-
dolu’da aşiretlerin toprağa yerleşmeleri büyük ölçüde tamamlanmış olmasına rağmen Adana’da bu süreç 1864 yılına kadar
sürmüştü5.

Adana sancağının 1525 yılı sınırları şimdiki sınırlarından biraz daha küçüktü. Kadirli o zaman Kars-ı Maraş
adıyla ayrı bir sancak olduğu gibi Kozan da (Sis) adıyla ayrı bir sancak merkezi idi. Feke, Saimbeyli, Tufanbeyli ilçeleri

* Yılmaz Kurt, “16. Yüzyılda Adana Sancağı Yer Adları”, I. Ceyhan Sempozyumu Ceyhun’dan Ceyhan’a Bildiriler, Cey-
han Belediyesi Kültür Yayınları, Adana 2008, s. 257- 262.

1 Yılmaz Kurt, Çukurova Tarihinin Kaynakları I, 1525 Tarihli Adana Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Ankara 2004,
Türk Tarih Kurumu Yay. (Bu eser bundan sonra TD.450 (1525) kısaltmasıyla gösterilecektir).
2 TD. 450 (1525), s. XXXVII.
3 Yılmaz Kurt, XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, Ankara 1992, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü,
basılmamış doktora tezi, s.64-65.

4 Berendi yöresinde çıkan Domuzoğlan, Tarsus’a bağlı Ulaş yöresinde çıkan Beğce Bey (veya Yenice Bey) ve Karaisa-
lı’da Mustafa oğlu Veli Halife isyanları Ramazanoğlu Piri Bey’in gayretleri ile bastırılmıştı. Bkz.: Faruk Sümer, “Çuku-
rova Tarihine Dair Araştırmalar (Fetihden XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar)”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi
(TAD), I/1 (1963), s.56-57.
5 Bu konuda geniş bilgi için bkz.; Ahmed Cevdet Paşa, Ma’rûzât, Haz. Yusuf Halaçoğlu, İstanbul 1980, Çağrı Yay.; Ahmed
Cevdet Paşa, Tezâkir, Haz. Cavid Baysun, c. III, Tezkire:28, Ankara 1986, Türk Tarih Kurumu Yay..

22