Page 24 - Tarih Çevresi Dergisi - Ocak Şubat Sayısı 2021

tarih çevresi

harap binadan başka bir şey yokken, Basra’nın istifade edilemiyordu. Hurmalıklar haraba yüz
imarına ait ilk esaslı teşebbüsü başaran Mithat çevirmiş bir hale dönüşmüştü. Bu nedenle hurma
18
Paşa tarafından 1870’ten itibaren kısa bir süre bahçeleri yeniden imar edilmeye çalışılmıştı.
içerisinde burada kışla, hastane, tersane vs. gibi Aynı zamanda birkaç kumpanya vapuru
büyük binalar ile yeni bir mahalle kuruldu. Yine Basra’ya gelmeye başlamış, bu vapurlar
Mithat Paşa bir taraftan nehir üzerinde işlemekte aracılığıyla ve Suriye Kanalı vasıtasıyla
olan İngiliz vapurları ile rekabet etmek için hurmanın her yöne ticareti yapılmaya
“İdare-i Nehriye” ve diğer taraftan da, o sırada başlanmıştı. Bu sayede seneden seneye Basra’da
yeni açılmış olan Süveyş Kanalı yolu ile yetişen hurmanın revaç ve kıymetinin arttığını
Basra’dan İstanbul’a doğru vapurlar işletmek 26 çeşit hurmanın bulunmasından anlıyoruz.
üzere “Umman-ı Osmanî” adlı birer şirket Dolayısıyla arazi sahipleri de mülklerini imara
kurmuştu. Böylelikle Basra, Mezopotamya için rağbet etmiş ve on beş-yirmi yılda servet ve
15
bir toplayıcı nokta ve Batı’nın Uzakdoğu ile olan ticaret Basra’da oldukça artmıştı. . Basra’daki bu
ticaretinde önemli bir üs halini almaya seneden seneye artış hükümet merkezince de
başlamıştı. yakinen takip edilmişti. Aynı zamanda bu durum
bizzat hükümetçe de teşvik olunmuştu.
Bazı beldeler mahalli rüesa arasından Basra’daki hurmalıklardan bir kısmı miri arazi
seçilen kaymakamlar tarafından yönetiliyordu. idi. Mesela; mezkûr hurma bahçelerinden bir
Bu yeni organizasyon, 1869 “Vilayet kısmı bir Kilise’ye ait idi. Bu gibi miri arazilerin
Nizamnamesi” hükümlerine göre cereyan de ıslah edilmesi gerekli idi. Bu konuda Bağdat
ediyorsa da, giderek mahalli eşraf ve rüesanın valiliği ile iletişime geçilmesi ve bu yolda
merkezden tayin edilen valiler almaya tertibat alınması düşünülmüştü.
başlamıştı. Mesela, Necid Sancağı’na bağlı Katîf Basra’daki hurmalıklar arasında çeşitli
kazası kaymakamı olan Faysal ailesi ve meyve ağaçları 19 da vardı. Ancak bunların
memurları bu bölge Şiilerinden istisnai vergiler mahsulâtı dışarıya çıkmayarak üretildiği bölgede
almak istemiş ve baskı uygulamışlardı. Bu sarf ediliyordu. Dolayısıyla da bu ürünlerin
nedenle Mithat Paşa bu aileyi askeri güçle ticareti yapılamıyordu. 20
yerlerinden ve makamlarından atmıştı. 16 Basra, tarım için en gerekli şeyin yani
suyun oldukça bol bulunduğu bir bölge idi.
Basra’nın Ticari Yapısı Ayrıca günde iki defa da medd-ü cezr meydana
Basra Sancağı’nda yetiştirilen tarım gelmekte ve bu yüzden nehirler taşmakta idi. 21
ürünleri hurmadan ibaret olup, Şatt-ül Arab Nehirlerin taşması dolayısıyla, Basra limanı her
17
nehrinin iki yakası uzun uzadıya hurma 15 günde bir açık denizin büyük gemilerine
bahçeleri ile kaplanmıştı. Basra’da yetiştirilen açılabiliyordu. Bundan başka Basra üzerinden
hurmanın ticareti yalnızca Hind sahilleri ile Şatt-ül Arab, Kutt-ul Ammare ve Bağdat’a nehir
yapılmıştı. Hurmanın yalnızca Hind sahillerine gemileri işleyebiliyordu. Bu dönemde Osmanlı
satılabilmesi onun matlup olunan derecede revaç nehir kumpanyasının; Musul, Fırat, Rasafe,
ve kıymete sahip olmasını engellemişti. Aynı Bağdat ve Meskene adlı beş gemisi, İngiltere’nin
zamanda hurma bahçelerinden de layıkıyla Lynch ve Halife adlı iki gemisi devamlı

22