Page 22 - Tarih Çevresi Dergisi - Ocak Şubat Sayısı 2021

tarih çevresi

Basra Vilayeti, Irak’ın güneyinde, Hamar Hürmüz’e yerleşmiş olan Portekizliler kısa
Gölünün güneydoğu ucunda, Şattülarab sürede Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştiği yer
suyolunun batı kıyısındadır. Basra Körfezi ‘ne olan Kurna’ya kadar uzanmışlardı. Aynı
55, Bağdat’a ise 545 kilometre uzaklıktadır. sıralarda Osmanlı devleti de hâkimiyetini Bağdat
Basra Körfezi ise, Hint Okyanusunun ve Basra’ya kadar genişletme faaliyetine
1
Arabistan Yarımadası ve İran arasındaki girişmişti. Gerek İslam Dünyası için önemli bir
girintisidir. Doğusunda İran, kuzeybatıda Irak ve tehlike arz etmeye başlayan Portekizlilerin
Kuveyt, batısında Suudi Arabistan ve Birleşik önünün kesilmesi, gerekse Tebriz’den gelip
Arap Emirlikleri bulunur. Dicle ve Fırat nehirleri Erzurum ve Tokat Üzerinden Bursa’ya uzanan
birleşerek Şattülarab adıyla körfezin kuzey İpek Yolu ile Basra Bağdat ve Halep’e uğrayan
ucundan denize dökülür. Körfez, kuzey-güney Baharat Yoluna hâkim olmanın avantajlarını
doğrultusunda Şattülarab’ın döküldüğü yerden düşünen Osmanlı Devleti, Basra Körfezi
Hürmüz Boğazına kadar uzanır. Buradan sahillerine yerleşmiştir. 5
Umman Denizine ve oradan da Hint Osmanlı İmparatorluğu, bölgede birçok
Okyanusuna bağlanır. Körfezin tarihsel adı “Pers savaş yapmıştır. Amaç Ortadoğu da belirleyici
Körfezi”dir. Ama körfezin Pers kıyılarının Arap güç olmaktır. Osmanlı ve İran’ın bölgedeki
fetihleriyle ele geçmesi ve Arap denizcililerin hâkim güç olma mücadelesi, her iki ülkenin de
Afrika kıtasında koloniler kurabilecek kadar giderek zayıflaması ve yerlerini dış güçlere
gelişmesi sonucu “Arap Körfezi” tanımı bırakmalarıyla sona ermiştir. Osmanlı
doğmuştur. Körfezin, Türkçe adı ise, İzmir, İmparatorluğu’nun yaptığı zorlu ve uzun süren
Antalya veya İskenderun Körfezinde olduğu gibi savaşlar, bu rakip dış güçler ve himayelerindeki
körfezin kıyısındaki en gelişmiş yerleşim yeri yerel devletlerle sürmüştür. Bölgede yalnızca
olan Basra kentinden dolayı “Basra Körfezi”dir. Osmanlı ve İran değil, Araplar da Körfez
İran, Pers ismini korumak için “Milli Pers bölgesinde faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Körfez
Körfezi Günü” ilan etmiştir. Ama özellikle Bölgesi, Osmanlı, İran ve giderek de İngiltere
körfezin Arap ülkeleri tarafından “Arap Körfezi” arasında tartışmalı bir alan konumunda olmuştur.
ismi hala kullanılmaktadır. Günümüzde ise, XVIII. yüzyılın sonuna doğru yerel ve bölgesel
Birleşmiş Milletler Pers Körfezi ismine destek aşiret reisleri bu rekabetleri kendi lehlerine
vermiştir. çevirerek büyük bir ölçüde özerklik
Basra Bölgesi stratejik açıdan son derece kazanmışlardı. 6
2
önemli bir bölgedir. Bölgenin önemi Basra
körfezinden ve bu körfezin Hindistan yolu için Bağdat’ın 1534’te fethi ile birlikte, Basra
öneminden kaynaklanmaktadır. Ayrıca Şehrin, bu eyalete bağlı bir sancak haline gelmiş ve
Basra Körfezi ve Şattü’l-Arap 3 vasıtasıyla XVIII. yüzyıl başlarında da müstakil bir eyalet
Akdeniz limanlarına giden yolun üzerinde halini almıştı. Osmanlıların bölge ile alakası,
7
bulunması ticari açıdan önemini artırmıştır. 4 1546 senesinde Ayas Paşa komutasında sevk
Osmanlı Devletinin Basra körfezi edilen kuvvetlerin Basra şehrini hâkimiyet altına
sahillerine fiili hâkimiyeti Kanuni Sultan almasıyla başlamıştır. Böylece Osmanlı Devleti,
Süleyman döneminde olmuştur. 1507’den beri Kızıldeniz’in dışında Hint Okyanusu’na açılan

20