Page 97 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

arasında yapılan anlaşma ve Filistin planları hakkında Seyyah Vámbéry’in eseri XIX. Yüzyıl seya-
hatnameleri arasında Osmanlı ve Avrupa hakkında önemli bilgiler aktaran nadir eserlerden birisidir.39
Vámbéry örneğinde görüldüğü üzere seyyahlar bir ülke için pek çok anlama gelebilmektedir. Bununla
birlikte bu dönem seyahatnamelerinde seyahatleri süresince sadece gördüklerini aktaranlarda olmuş-
tur. Nitekim Ayasofya Kilisesi seyahatnamelerde yer alan ortak tasvirler arasındadır. İstanbul’u zi-
yaret eden batılı seyyahların tamamının ortak kanaati kilisenin ihtişamıdır. Aslında daha önce de be-
lirttiğimiz gibi birazda bu kilisenin camiye çevrilmiş olmasını sindiremedikleri için taşıdıkları haçlı
ruhunun da etkisiyle seyahatnamelerinde bunu ön plana çıkarmışlardır. Çoğu zaman Türkleri bu
yüzden eleştirmişlerdir.

Bazı seyahatnamelerde aktarıldığına göre XIX. yüzyılda Ayasofya’ya girmek için bazı kural-
ları yerine getirmek gerekmektedir. Her şeyden önce Ayasofya’ya girmek için, Sultan’dan bir ferman
alınması gereklidir. Zira buda öyle kolay değildir. Michaud ve Poujoulat, isimli iki gezgin ferman
alamadıkları için, Ayasofya’ya girememiş bu yüzden Osmanlı’da Müslümanların yabancılara karşı
gösterdiği hoşgörünün camiler konusunda çok da fazla geçerli olmadığını belirten bir dizi gezi yazısı
kaleme almışlardır. İkisi de özellikle Ramazan ayında, Gayrimüslimlerin camilere girmesinin teh-
likeli olduğuna dikkat çekmiş, başka bir seyyah Gautier ise bu konuda şöyle bir uyarıda bulunmuş-
tur: “Elinizde Padişah fermanı ya da yanınızda sizi koruyacak kavaslar da olsa, Ramazanda camilere
girmek bir gâvur için tehlikelidir; orucun verdiği coşkunluk boş beyinleri alevlendirir; imamların vaa-
zları dini bütün kişilerin yobazlığını artırır; gelişen uygarlığın sağladığı genel hoşgörü, bu sıralarda
kolayca unutulabilir.” Mme de Gasparin isminde başka bir seyyaha göre ise Gayrimüslimler sadece
Ramazan ayında değil, her zaman Türklerin hoşgörüsüzlüğü nedeniyle Ayasofya’ya ana kapıdan gire-
memiştir. Bu yüzden dar bir geçitten geçmek zorunda kalmışlardır. Seyyah Pouqueville ise seyahat-
namesinde imama rüşvet vermek şartıyla hiçbir zorluk yaşamadan Ayasofya’ya girdiğini anlatmıştır.
Görüldüğü üzere Ayasofya’yı gezen seyyahlar burada gördüklerini farklı şekillerde anlatmıştır. Hepsi
genel olarak, Ayasofya’nın dış görünüşüne ilişkin, birbirine uymayan bir takım betimlemeler yapmış
olsa da Türkler tarafından yapılan değişiklik ve tahribata rağmen kilisenin görkemini hala koruduğu
konusunda hemfikirdir.40

XIX. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’a gelen Frederick Walpole eserinde İstanbul’un en ince
ayrıntılarına kadar tasvir ederken denizden bakıldığında çok güzel görünen Ayasofya’nın Türkler
camiye çevirdikten sonra ihtişamını kaybettiğinden belirtmiştir. O dönem sarmaşıklar ve kesilmiş ağaç
gövdeleri ile kaplı kilisenin, iç duvarlarında ki bazı resimlerin ilk yapıldıkları gün kadar canlı renklere
sahip olduğunu ancak üzerlerinin bir tabaka ile kaplamış olduğunu anlatmıştır. Bakımsızlıktan minberi
örümcek ağı içinde olan caminin köşe kısımlarının Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesini temsil eden resim-
lerle kaplı olduğunu belirten Walpole Ayasofya’nın bazı yerlerinde gördüğü farklı mimari tarz ve üslup
yüzünden bu kilisenin mimari yapısının oluşmasında Bizans mimarisinin yanı sıra onlarla komşu olan
başka devletlerin de etkileri olduğunu sözlerine eklemiştir.41 Walpole dışında seyahatnamesinde İstan-
bul ve Ayasofya ile birlikte XIX. yüzyıl Osmanlı’da yaşayan genel durum hakkında önemli bilgiler
veren bir başka seyyahta Henry Fanshawe, Tozer,dir. Tozer seyahatnamesinde özellikle 1873-1875
yılları arasında Osmanlı topraklarında yaşanan kıtlık olayı ve halkın durumu hakkında önemli bilgiler
aktarmıştır. İstanbul’da İngilizce ve Fransızca olarak yayın yapan “The Levant Herald” gazetesinin
sahibi Edgar Whitaker, 24 Ocak 1875 yılında yaptığı bir konuşmada Tozer’in seyahatnamesinde yaz-

97