Page 34 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

BÜYÜK TÜRK MATEMATİKÇİSİ VİDİNLİ HÜSEYİN TEVFİK
PAŞA (1832-1901)

Prof. Dr. Fikri Akdeniz

19. Yüzyıl da Osmanlılarda batılılaşma sürecinde görülen bilimsel çalışmalar, Avrupa’da yazılan ki-
taplardan çeviriler yapmaktan ileri gidememiştir. Böyle bir ortamda Müşir (Mareşal) Vidin’li Hüseyin
Tevfik Paşa’nın “LINEAR ALGEBRA” adlı kitabının ilk baskısı 1882 de 69 sayfa, ikinci baskısı 1892
de genişletilmiş ve düzeltilmiş olarak 188 sayfa olarak İstanbul’da basılmıştır. Dönemindeki matem-
atiğin en yeni konularından kuaterniyonları işleyen kitap tamamen orijinal içeriğiyle önemli bir istisna
oluşturmaktadır. Bu nedenle H.T. Paşa bütün Osmanlı tarihinde temel bilimler alanında orijinal çalışma
yapan ve yayınlayan ilk bilim insanımızdır. Hüseyin Tevfik Paşa, Bulgaristan’ın kuzeybatısında Tuna
kıyısında Vidin’e doğmuş, ilk ve ortaokulu burada okumuş, 15-16 yaşlarında İstanbul’da bulunan bir
akrabasının yanına gelmiş ve dört yıl Askeri Okulda (Mektebi İdadi) okumuştur. Daha sonra Taşkış-
la’daki Harbiye okuluna girmiş, burada matematik derslerindeki yeteneğiyle Cambridge Üniversite-
si mezunu matematik öğretmeni Tahir Paşa’nın dikkatini çekmiş ve Tahir Paşa kendisine özel der-
sler vermiştir. Eğitimini bitirdikten sonra Harbiye’ye Cebir hocası olarak atanmış, Tahir Paşa ölünce
O’nun matematik dersleri de H.T.Paşa’ya kalmıştır. Burada, Cebir, Yüksek Cebir, Analitik Geometri,
Diferensiyel ve İntegral Hesap, Mekanik ve Astronomi dersleri vermiştir. H.T. Paşa 1862 de Kıdemli
Yüzbaşı, 1866 da Kurmay Binbaşılığa, 1869 da Kurmay Yarbaylığa terfi etmiştir. 1868 de I-Paris’teki
Mekteb-i Osmani’ye müdür yardımcısı olarak gönderilmiş ve aynı zamanda balistik ve tüfek üretimi
üzerine incelemelerde bulunmakla görevlendirilmiştir. Bu arada matematik bilgisini geliştirmek için
üniversiteye da devam etmiş ve Paris’te kaldığı iki yıl içinde bazı makaleler yayınlamış ve bilimsel
toplantılara katılmıştır. H.T. Paşa 1872 de Amerika’daki bazı silah fabrikalarına ısmarlanan tüfeklerin
üretimini ve şartnameye uyulup uyulmadığını kontrol etme göreviyle ABD ye gönderilmiştir. 1872 de
Albaylığa, 1874’ te Tuğgeneralliğe, 1880 de korgeneralliğe yükseltilmiştir. 1880 yılına kadar ABD
de kalmış bu süre içinde matematiğin en yeni alanlarından kuaterniyonlar cebiri üzerinde araştırmalar
yaparak “LİNEAR ALGEBRA” adlı İngilizce bir orijinal araştırma kitabı yazmıştır. 1883-1886 yılları
arasında Osmanlı Devleti'nin Washington Büyükelçiliği görevini sürdürdü.

Vidinli H. T. Paşa olarak bilinen paşanın bilimsel kimliğini tanıtmayı amaçladığım bu yazıda önce-
likle konuyu incelememe neden olan gelişmeleri sunmak istiyorum. 1993 yılı Aralık ayında Çukurova
Üniversitesi matematik bölümünde konferanslar vermek üzere konuğumuz olan McGill Üniversite-
si (Kanada) öğretim üyesi Prof. Dr. George P. H. Styan ile Çukurova Üniversitesi kütüphanesini
gezerken Prof. Dr. Kazım Çeçen tarafından yayına hazırlanmış İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim ve

34