Page 119 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

7000 civarındaki rakam – kastedilen o zamanki büyük İstanbul olsa bile – tamamıyla temelsizdir. Şunu
unutmayalım: arada hemen hemen kırk-elli misli artan nüfusuyla İstanbul’da 2010 civarında yalnız
3000 küsur cami ve mescit vardı. Listenin güvenilirliğini tehdit eden nokta şu: İstanbul kadısı olan
bir kişi şehirde 7000 mescidin bulunmadığını herhalde biliyor olmalıydı. O zaman – sayımı kendisi
hazırlat-mış ise – böylesine abartılı bir bilgiye neden yer verdi? Anlamak zor. Aynı şekilde kentte
1577–1578’de 743 kilise de ayakta duramazdı. (Bir mukayese yapabilmek için Wolfgang Müller-Wie-
ner’in kapsamlı çalışması anılabilir: kitapta 48 Bizans dönemi kilise sıralanmaktadır, bunun 15 mis li
hiç bir şekilde mevcut olamazdı.25) Bu bakımdan Yahya Efendi’nin verdiği 90 kilise daha akla yakın-
dır.26 Buna karşın “Yahya Efendi listesinde” pek çok unsur evvelkinden de çok daha abartılı – örneğin
4495 olarak verdiği fırın sayısı ta-mamıyla hayalîdir; Halil İnalcık’ın tespitlerine göre 1672’de şehirde
yalnız 84 fırın vardı.27 Fazla uzatmak istemiyorum: bu listeler sırlarını muhafaza etmektedir. Bu ned-
enle onlardan herhangi bir istatistik veriyi olduğu gibi kullanmak sakıncalıdır. Ne maksatla ve kim-le-
re hitaben yazılıp kullanıldıklarını bir gün belki daha iyi anlayacağız; ihtimalen iç piyasa için değil,
dış piyasa için kaleme alındılar. Maksat şehri yabancılara hakikî ebatlarından daha büyük göstermek
olabilir. Latince yazılan belge bu açıdan önemli.Oysa yerli organlar bir konuda bilgi sahibi olmak
istedikleri zaman olağanüstü dakik ve ayrıntılı fihristler hazırlayabilmekteydiler. Bu bağlamda 1546
ve 1600 İstanbul vakıf defterlerini zikretmek yeterlidir.28Aynı şekilde imparatorluğunun 100 akçe gelir
sağlayan en ufak köy ve mezrala rını dahi tahrir ettiren yöneticilerin, başkentlerinin nüfusunu – Halil
İnalcık’ın tanıttığı ilginç 1455 tahriri hariç29 – neden kayda geçirmedikleri de bir muamma olarak
karşımızdadır.

Zekeriya Efendi’ye karşın Brandstetter’in metninde şehir kapı30 ve surları ve obeliskleri dışında
kentin mukataa gelileri hakkında da kimi veriler bulunmaktadır, ancak bunları bu makalede ele almak
arzusunda değilim.

Brandstetter’in şehrin kamu binaları ve nüfusla ilgili rakamlarını kısaca değerlendirdikten son-
ra, İstanbul’un 16. yüzyıldaki nüfusu hakkında birkaç noktaya değinmek istiyorum.31 Biri Barkan’ın
1520–1535 civarı için verdiği 400.000 veya 500.000 kişi rakamıdır. Bunun he saplamasında yapılan
hataya daha önçe bir dipnotta Stephane Yerasimos da dikkat çekti.32 Buna rağmen Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde Halil İnalcık’ın Barkan’ın yanlış rakamlarını tekrarladığını görüyoruz.
Pek çok açıdan Osmanlı tarihî istatistiği ve demografisi alanında son derece önemli metin ve yorumlar
yayınlayıp öne sürdüğü bulgu ve tezleri takdirle anmak istediğim büyük usta Barkan, şehrin ahali-
si hakkında şöyle bir hesaplamaya girişti. İlk olarak sistematik bir şekilde 1478’de İstanbul kadısı
Mev-lana Muhiddin’in İstanbul ve Galata için verdiği hane miktarlarını 4.9’la çarptı, ondan sonra ise
elde ettiği rakamı – herhangi bir neden vermeden – bir daha beşle çarptı. Demek ki, sonuç olarak çıkan
değer hiç bir temele dayanmamaktadır. Netice itibarıyla bu yüksek rakamı – bir güvenilebilir veri
buluncaya kadar ki maalesef bu çok düşük bir ihti-maldir – hafızalarımızdan silmemiz lâzım. İkinci
konu, Mantran’ın 1550 suları için verdiği 410.000–520.000 arasındaki nüfustur.33 Bu tahminin iki
zayıf tarafı vardır. İlk olarak hareket noktası olarak kullandığı kitabın yazarının kim olduğu da yüzde
yüz belli değil: çok önceleri bir Fransız araştırmacısı eserin, daha önce sanıldığı gibi Cristóbal de
Villalón’a ait olmadığını, kitabın kahramanı olan Pedro gibi, günlük hayatında da doktor olan Andrés
Laguna’nın olduğunu öne sürdü; başkalarına göre ise Fransisco Delicado veya Juan de Ulloa Perei-
ra da eserin sahibi olabilir.34 İkinci problem ise adı geçenin Osmanlı Devleti’nde gerçekten bulunup

119