Page 118 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

belgeye nasıl ulaşabildiğini öğre nemedim. Eserinde andığı Fransa elçisi Salignac’ın 1608–1609’a ait eve
yol ladığı neşredilmiş haberleri arasında18 veVenedik bailosu Ottaviano Bon’un 1608’de hazırladığı saray
tasvirin de19 ve 1609’da merkeze sunduğu Relazione’sinde (raporunda)20 bu tür veriler bulunmamaktadır,
İngiltere elçisiThomas Glover’den ise yayınlanmış malzeme görmedim.Aynı şekilde, bildiğim kadarıyla
Türkiye koleksiyonlarında da bu tarihi taşıyan bu cinsten bir listeye şimdiye ka dar rastlanamadı. Bunun-
la birlikte, adı geçen döküman orijinal ise, büyük ihtimalle seferat lerin birin-den ancak sağlanabildi.
Söz konusu Yahya Efendi’nin gösterilen tarihte gerçekten İstanbul kadısı olup olmadığını kontrol et-
mek zor görünmüyorsa da, eldeki listenin ne kadar sağlam olduğunu kestiremedim. Bir şey bellidir, bu
tarihte Yahya adlı bir İstanbul kadısı bulunmaz.21 Brandstetter mi yanıldı, yoksa liste noksan mı, bilemi-
yorum. Yazarın kadıyı belki Kadıaskerle veya Şeyhülislamla karıştırdığı da aklımıza gelebilir. Belki
de doğru tarih bir kaç yıl öncesine aittir. Atıfta bulunulabilmiş olan şahsiyetlerin biri üç kez kadıasker,
üç kez de şeyhülislam rütbesini taşıyan Zekeriyazade Yahya Efendi,22 öbürü ise yine kadıaskerlik de
yapan Bostanzade Yahya Efendi olabilir. Aradığımız kişi Zekeriya Efendi’nin oğlu ise bizim için daha
ilginçtir; o halde bu türden liste hazırlatmak babadan oğula geçen bir alışkanlık olarak nitelenebilir.
Aşağıdaki tabloda bir taraftan Zeke-riya Efendi’nin listesinin dört ayrı nüshada bu-lunan rakam ları
görülüyor.

İlk üçü Zeki Arıkan’ın 1989’da çıkan makalesinden, dör-düncüsü Roma Cizvit Tarikatının Arşivi’nde
korunan bir yazmadan alınmıştır.23 İtalik gösterilen bir iki ufak hata hariç, dördüncü nüsha-daki
sayıların çoğu Zekeriya 1’le aynıdır. Şunu da belirteyim ki, Müslüman mahalleler için Zekeriya 3’te
zikredilen ve koyu renkle gösterilen 4985 açık bir yanlış; 1. ve 2. sıralama daki musluk sayısına denk
düşüyor. Yine dikkati çeken başka bir nokta da, Cizvit rahibinin, Zekeriya Efendi’nin Türkçe metin-
lerinde bulunmayan, İstanbul’un iaşesi ile ilgili üç birimi dahi eklemiş olduğudur. Son sütunda Yahya
Efendi’nin listesindeki veriler yer almaktadır. Bunların bir kısmı Zekeriya Efendi’de bulunmamakta,
bazıları da ona göre eksik kalmaktadır. Bir kaçının ise belki başka bir adla ifade edilmiş olması müm-
küdür; meselâ meyhane ve bozahane aynı olabilir. Zekeriya ve Yahya Efendiler’e atfedilen listelerde
bünyesel bir yakınlığın var olduğu inkâr edilemez. Zekeriya’da üç dine ait mahallelerin sayısı 11143
iken, Brandstetter’de ma halleye hiç değinmeden, yalnız sokaklardan bahsedilmektedir. Ancak bun-
ların sayısı mahallelerinkine çok yakın olup 11675 olarak geçmektedir. Zannedersem bu iki rakam
arkasında aynı mefhum aranmalıdır, ancak bunun ne olduğunu saptamak imkansızdır.

Profesör Arıkan, mahalle kavramı yerine burada avarızhaneden söz edildiğini sanmaktay-
dı ve sokak terimine tekabül etmediğini farzetti; çünkü “bütün malî konularda mahalle bölüm le-
mesinin esas alındığını ve sokak diye bir deyimin kullanılmadığını görüyoruz” de-mekteydi.24
Bu saptama doğru ise de, bu listelerde vergilendirme ile ilgili başka hiç bir öge bulunmadığı için
ilgili ke lime başka bir anlam da taşıyabiliyordu. Demin andığım gibi, Brandstetter’in kullandığı
“Gässen der Stadt”, yani şehrin sokakları – bir yabancı kullanmış olmasına rağmen – belki he-
men reddedilmemeli. Şunu da ilave edelim: Cizvit rahibi de mahalleyi “regiones seu viae” (ma-
halleler yani yollar) şeklinde çevirdi. Yalnız ister avarızhane, ister sokak olsun, – öteki rakam-
ların çoğu için de geçerli olduğu gibi – bu verilerin gerçekleri ne ölçüde yansıttığı sorusuyla kar
şılaşıyoruz. Doğal olarak İstanbul’da bu kadar çok sayıda yolun olamayacağı kesindir. Bir başka
örnekte cami ve mescitlerin sayısı Zekeriya’da 5000’e yakındır. Camiler için gösterilen rakam Yahya
Efendi’de biraz daha kabul edilebilir görünüyorsa da (485 ye-rine 180), onun mescitler için verdiği

118